‘Asielzoekers opvangen? Afrikaanse regeringen zijn niet nobeler dan Europese’

In 2017 vroeg The Guardian zich af of Uganda de beste plek ter wereld was voor vluchtelingen. Sindsdien is er veel veranderd, schrijft Robbert de Witt (EW). Nu wordt er schande van gesproken dat Europa zo harteloos is dat het arme vluchtelingen wil deporteren naar dat vreselijke land.

De Oegandese vluchtelingenzwendel lijkt wel een hedendaagse knipoog naar de klassieker Dode zielen van de Russische schrijver Nikolaj Gogol. In die befaamde roman (veel grappiger en lichtvoetiger dan de titel doet vermoeden) gaat de hoofdpersoon langs bij Russische landeigenaren om ‘dode zielen’ te kopen: lijfeigenen die zijn overleden, maar boekhoudkundig nog staan geregistreerd als levend. Daar kan hij veel geld mee verdienen.

In Oeganda gebeurde iets soortgelijks. Jarenlang pochte dat toch niet heel rijke land dat het liefst 1,4 miljoen vluchtelingen uit buurlanden opving. De meesten van hen kwamen uit Zuid-Sudan en de Democratische Republiek Congo, landen die al heel lang worden geteisterd door etnisch en religieus geweld.

Voorbeeldig, vonden ook westerse journalisten. In 2017 schreef de Volkskrant lovend over het genereuze opvangbeleid in Uganda. ‘Zelfredzaamheid en fysieke ruimte voor de nieuwkomers zijn het doel. Vluchtelingen hebben ook recht op gratis basisonderwijs en gezondheidszorg.’ Mooi was bovendien dat de Ugandezen er zelf ook beter van werden: voor elke zeventig vluchtelingen die het land opneemt, moeten dertig Ugandezen ­profiteren. Prachtig toch? De Britse krant The Guardian vroeg: ‘Is Oeganda de beste plek ter wereld voor vluchtelingen?’ De ­impliciete boodschap: aan zo’n arm maar gastvrij Afrikaans land kunnen rijke westerse landen een voorbeeld nemen!

Niet-bestaande vluchtelingen

Maar in 2018 werden de Oegandese vluchtelingencommissaris Apollo Kazungu en drie van zijn medewerkers geschorst vanwege corruptie. Volgens onder meer VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR overdreef hij het aantal vluchtelingen dat zijn land opving zo sterk, dat de Oegandese overheid miljoenen euro’s te veel aan hulpgeld ontving: het land ving niet 1,4 miljoen, maar 1,1 miljoen vluchtelingen op.

Er bleken lijsten te zijn met namen van vluchtelingen die ­helemaal niet bestonden. Voedsel en hulpgoederen bestemd voor de niet-bestaande vluchtelingen werden doorverkocht. Hoewel de regering in Kampala verzekerde dat corruptiezaken juist bewijzen dat goed bestuur serieus wordt genomen, doken in de jaren steeds weer verhalen op over Ugandese functionarissen die rijk worden van de vluchtelingenopvang.

De VN en het Westen (die samen het meest betalen voor de Ugandese opvang) hopen er maar het beste van. Er zijn nu eenmaal niet zoveel landen die vluchtelingen willen opnemen. Geen wonder dat de Nederlandse PVV-minister Reinette Klever (Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp) in Kampala uitkwam bij haar zoektocht naar ‘derde landen’. Nu spreekt iedereen daar schande van, want Oeganda is bepaald geen democratie en ­homo’s moeten daar vrezen voor de doodstraf. Zo veranderde Oeganda van voorbeeldland in nachtmerriebestemming.

Beide benaderingen draaien eigenlijk om het veroordelen van Europese landen: eerst is Europa lang niet zo gastvrij als dat geweldige Oeganda, vervolgens is Europa zo harteloos dat het arme vluchtelingen deporteert naar dat vreselijke Oeganda.

Probleem of bron van inkomsten

Dat laatste verwijt klonk ook toen het Verenigd Koninkrijk onder de vorige regering een deal had gesloten met Rwanda, een buurland van Oeganda. De Britten zouden kansloze asielzoekers naar Rwanda vliegen, waar ze in resorts zouden worden opgevangen. Critici huilden dat de Britse regering ‘koloniaal’ was door het probleem af te kopen en er een Afrikaans land mee op te zadelen. Onzin, vond de Rwandese regering, want het land kon de honderden miljoenen ponden goed gebruiken en had de opvang netjes voor elkaar.

In dat opzicht zijn Afrikaanse regeringen natuurlijk niet nobeler dan regeringen in Europa. Groot-Brittannië en Nederland zien een probleem in de toestroom van asielzoekers uit veilige landen, Rwanda en Oeganda zien een bron van inkomsten.

Hetzelfde is aan de hand met Oezbekistan, dat door de Nederlandse regering ook wordt gezien als mogelijk partnerland voor het opnemen van asielzoekers. Duitsland ging Nederland voor. De regering-Scholz is al sinds juni in gesprek met Oezbekistan over uitgeprocedeerde Afghanen. Die willen de Oezbeken best overnemen, maar niet uit goedertierenheid: in ruil zouden Oezbeekse arbeidsmigranten een werkvisum in Duitsland moeten krijgen.

Trouwens: Kenia ziet ook wel brood in vluchtelingenopvang en praat met Duitsland, Albanië verdient goed aan een deal met Italië. Het eigenbelang vooropstellen is niet een exclusief Europees verschijnsel, ook niet als het gaat om vluchtelingen.