Na tientallen jaren van corrupt en autoritair bestuur droomt, dankzij de Fluwelen Revolutie van dit voorjaar, zowat heel Armenië van een democratische renaissance. Of hoe een opstand van millennials de prijs voor bananen deed kelderen.
‘Hoe ging die mop ook alweer?’ Sakkerend blaast Hovhannes Azojan een cumulonimbus aan sigarettenrook voor zich uit. De kort afgesneden dertiger, met een pikzwarte baard en lange haren die in verschillende dotten zijn samengeknoopt, kan een grijns niet onderdrukken. ‘Er waren zoveel moppen die we over onze voormalige president vertelden. Over hoe hij de verkiezingen altijd vervalste. Over hoe hij en zijn familie het hele land leegroofden. Die moppen waren onze vorm van verzet. Het was een manier om te tonen dat we niet bang waren. Maar nu hij weg is, kan ik er mij geen enkele meer herinneren.’
Azojan is een van de populairste acteurs van Armenië. We spreken hem tijdens het Golden Apricot Festival, het internationale filmfestival van Jerevan dat al vijftien jaar de beste cinema uit de regio presenteert. Hoewel het kwik in Jerevan meer dan veertig graden aanwijst, draagt hij een gitzwarte souspull. Voortdurend wordt hij aangeklampt, begroet en geknuffeld door voorbijgangers, terwijl hij in een verschroeiend tempo sigaretten rookt. ‘Mijn engagement heeft een duidelijke begindatum: 1 maart 2008’, vertelt Azojan. ‘Op die dag werden tien betogers doodgeschoten toen ze betoogden tegen de fraude bij de presidentsverkiezingen. Plots zag ik in wat voor criminele bende ons land leidde.’
De protesten van die dag zouden geen vervolg kennen. Serzj Sargsjan, die na de overwinning van zijn Republikeinse Partij benoemd werd tot president, zou de komende tien jaar de machtigste man van Armenië worden. Azojan werd een van zijn meest uitgesproken criticasters. ‘Ik trok mijn mond open wanneer ik op televisie kwam. Beleefd, zonder te schelden, maar ik stelde wel duidelijk wat er allemaal fout ging.’ Ondanks de autoritaire richting die het land insloeg, toonde Azojan zich zelden ongerust over de eventuele gevolgen van die openhartigheid. ‘Armenen hebben een groot respect voor hun artiesten. Zolang ik populair bleef, wist ik dat het regime me niets kon maken.’ Hij grijnst, blaast een zoveelste sliert rook uit. ‘Ergens was het een handige motivatie. Ik moest wel hard blijven werken en verbeteren. Zonder mijn populariteit hadden ze me vermorzeld.’
Vladimir Poetin en Serzj Sargsjan ontmoeten God, die hun vertelt dat over twee maanden de wereld ten einde komt.
Poetin keert terug naar Rusland, en vertelt aan zijn volk: ‘Ik heb goed nieuws en slecht nieuws. Het goede nieuws: God bestaat. Het slechte nieuws: over twee weken komt de wereld ten einde.
Sargsjan keert terug naar Armenië, en vertelt aan zijn volk: ‘Goed nieuws! Ik blijf president tot het einde der tijden.’
Nauwelijks drie maanden geleden leek Serzj Sargsjan nog zo goed als onaantastbaar. Tien jaar lang verankerde hij zijn macht via intimidatie, politiegeweld, frauduleuze verkiezingen en een uitgebreid netwerk van corruptie. ‘Sargsjan was een catastrofe voor het land’, zucht Stepan Grigorjan, directeur van het Analytical Centre on Globalization and Regional Cooperation. Grigorjan, een vijftiger die in zijn geestdriftige uiteenzettingen voortdurend schakelt tussen Engels en Russisch, is Jerevans meest toonaangevende buitenlandexpert. ‘Hij heeft Armenië als een feodale heerser verdeeld onder familie en vrienden. Wie hier iets gedaan wilde krijgen, moest via zijn broer, zijn chauffeur, of zijn bodyguard. Katastrofa!‘
Het nepotistische systeem dat Sargsjan opzette kan zelfs naar Kaukasusnormen exuberant genoemd worden. Een sleutelrol was daarbij weggelegd voor Aleksandr Sargsjan, de jongste broer van de voormalige premier, in Armenië genoegzaam bekend onder de roepnaam ‘Sasjik’. Hoewel hij het als twintiger nooit verder schopte dan een baantje als taxichauffeur of verwarmingsmonteur, werd Sasjik onder de beschermende vleugels van zijn grote broer Armeniës meest beruchte oligarch. Legendarisch waren zijn in alcohol gedrenkte braspartijen en de daaropvolgende dronkemansoptredens in het parlement. In het oude systeem functioneerde hij als een soort overheidscapo. ‘Iedereen die een bedrijf of een fabriek opstartte, kreeg vroeg of laat bezoek van Sasjik’, zegt Stepan Grigorjan. ‘Bedrijfsleiders kregen het dringende verzoek om de helft van hun inkomsten aan hem af te staan. Wie niet gehoorzaamde, werd afgeranseld of kreeg een fictieve aanklacht voor belastingfraude tegen zich.’ Sinds eind juni zit Sasjik samen met talloze andere oligarchen in voorhechtenis.
Sargsjan zag het land niet langer als een democratie. Het was nu of nooit om hem weg te krijgen
Naast regelrechte afpersing organiseerden de Sargsjans ook economische monopolies voor hun vertrouwelingen. ‘Tot voor kort was er maar één iemand in Armenië die bananen mocht importeren’, vertelt Grigorjan. ‘Officieel bestond er geen wet, maar iedereen die ooit probeerde 100 kilo bananen te importeren, werd in elkaar geslagen. Hetzelfde gold voor suiker, voor olie, voor gas. Onder de nieuwe regering zijn die monopolies weg. Je merkt het nu al: de prijs van bananen in de winkel is met meer dan 30 procent gedaald.’
In 2015 liet Serzj Sargsjan per referendum de grondwet veranderen, waardoor Armenië zijn presidentiële systeem inruilde voor een parlementair systeem, waarbij de macht geconcentreerd werd bij de premier. Daarbij maakte Sargsjan de expliciete belofte dat hij, zoals de Armeense grondwet het voorschrijft, na twee presidentiële ambtstermijnen zou afzwaaien. Eind maart besloot de Republikeinse Partij toch unaniem om voorzitter Serzj Sargsjan voor te dragen als premier. ‘Die arrogantie heeft tot kortsluiting geleid bij de bevolking’, aldus Grigorjan. ‘Plotseling was het voor iedereen duidelijk dat Sargsjan het land niet langer als een democratie zag, maar als een dictatuur. En dat het nu of nooit was om hem weg te krijgen.’
Wat is het economische plan van Serzj Sargsjan?
De mensen rijk en gelukkig maken.Lijst met mensen in bijlage.
David Sanasarjan komt een beetje onwennig over wanneer hij ons ontvangt in zijn royale bureau. Sanasarjan, een fors gebouwde, rijzige dertiger met blikkerende ogen en een volmaakt getrimde baard is al jaren Armeniës meest luidruchtige activist. Geen enkele Armeen is vaker in elkaar geslagen en gearresteerd dan hij. ‘Ik zag mijn periode in de gevangenis als een leerproces’, glimlacht hij. ‘Het gaf me de tijd om veel te lezen. Ik heb Oorlog en vrede herlezen. Strategic Vision van Zbigniew Brzezinski. The Star Rover van Jack London, over hoe een gevangene zichzelf in trance brengt om zijn folteringen te overleven. En ik heb veel tijd gehad om te schaken. U ziet, ik heb me eigenlijk perfect kunnen voorbereiden op de revolutie.’
Drie maanden geleden ruilde hij de megafoon in voor de vulpen. Vandaag staat Sanasarjan aan het hoofd van de Staatstoezichtsdienst, het orgaan dat de uitgaven en de handelingen van de ministeries moet opvolgen. Sanasarjan heeft er weinig moeite mee toe te geven dat het voor een straatvechter als hij een heuse aanpassing is. ‘Het voelt vreemd aan dat ik mijn dagen tegenwoordig doorbreng in kamers met hoge plafonds. Ik heb zowat mijn hele volwassen leven actie gevoerd op straat, en nu sta ik aan de overkant.’ Toch was net die jarenlange ervaring de sleutel om de revolutie te doen slagen, meent Sanasarjan. ‘Voorheen zocht de oppositie altijd de confrontatie met de politie. Die voelde zich vervolgens bedreigd en reageerde met geweld – telkens weer liep het uit op vechtpartijen en arrestaties. Uiteindelijk veranderde er zo helemaal niets.’
Het antwoord, aldus Sanasarjan, was eenvoudig: liefde. ‘In plaats van de politieagenten uit te jouwen, besloten we hen te omhelzen. Tijdens een van de manifestaties liet ik alle meisjes en vrouwen roepen dat ze de politieagenten graag zagen. Op die manier maakten we duidelijk dat we hen als medeburgers beschouwden, en dat we hen geen kwaad zouden doen. We hebben de ordediensten geen reden gegeven om in te grijpen. Ook zij waren het regime van Sargsjan grondig beu.’
Op 23 april gaf Serzj Sargsjan zijn ontslag. Aanvankelijk probeerde zijn Republikeinse Partij nog een stroman aan te stellen, maar ook die stuitte op furieus volksprotest. Uiteindelijk werd oppositieleider Nikol Pasjinjan tot premier benoemd.
‘Pasjinjans strategie was niet minder dan briljant’, vertelt Stepan Grigorjan, die weldra een boek publiceert over wat Armeniërs de Fluwelen Revolutie zijn gaan noemen. ‘Zijn boodschap was duidelijk: “Zet een stap.” Op die manier zette hij burgers aan om op eigen houtje hun protest te organiseren. Een massabetoging kan de oproerpolitie uiteendrijven. Door honderden kleine betogingen te houden, heeft Pasjinjan de politietroepen uit elkaar gespeeld.’
Met fonkelende ogen en een triomfantelijke grijns vertelt Grigorjan over de einddagen van de revolutie. ‘Ook ik heb mijn stap gezet. Toen Pasjinjan gearresteerd werd, ben ik onmiddellijk naar het Republieksplein gegaan om er de betogers toe te spreken, om te tonen dat ik niet bang was. Dat was een cruciaal moment: als de bevolking toen bang was geworden, was de revolutie ineengestort.’
Bovendien bleken Pasjinjan en de zijnen bedreven in de nobele kunst van de diplomatie. Tussen de betogingen door onderhandelde Pasjinjan met de Russische, Amerikaanse en Europese ambassadeurs. Terwijl Rusland normaal gezien als door een wesp gestoken reageert wanneer er in zijn onmiddellijke omgeving een revolutie plaatsvindt, bleef de reactie deze keer uit. ‘Pasjinjan heeft van in het begin duidelijk gemaakt dat dit geen kleurenrevolutie was tegen de Russische invloed in Armenië’, zegt Hajk Martirosjan, een politicoloog en een van de leiders tijdens de protesten – vandaag leeft hij in New York. ‘Vervolgens heeft Rusland een rationele overweging gemaakt. Ze snapten dat het slimmer was om een populaire leider te steunen die vrijwillig met hen samenwerkt dan een onpopulaire marionet als Sargsjan aan de macht te houden.’ Na zijn benoeming als premier trok Pasjinjan onmiddellijk naar Rusland, waar hij met alle egards ontvangen werd door Vladimir Poetin.
De Russen snapten dat het slim was om een populaire leider te steunen die vrijwillig met hen samenwerkt.’ – Hajk Martirosjan, politicoloog
Aleksandr Sargsjan ontmoet een fee: hij mag drie wensen doen. ‘Eigenlijk heb ik geen inspiratie’, vertelt hij de goede fee. ‘Hebt u geen tips voor mij?’
‘Wel,’ antwoordt de fee, ‘mijn vorige klant was een Armeniër die zichzelf een succesvol bedrijf toewenste.’
‘Goed’, antwoordt Sargsjan. ‘Dan wens ik zijn adres te kennen.’
Even over 15 uur baadt het Regeringsgebouw van de Armeense Republiek in stilte. In de wirwar aan wijdse gangen liggen hectometerslange rode tapijten, die de vervaarlijk krakende houten vloer moeten sparen. Edward Aghaharjan begroet ons met een vaste handdruk wanneer we zijn uitgestrekte bureau betreden. Met zijn uitgekiende pak, grijs haar op de slapen en gesofisticeerde Britse accent lijkt hij weggelopen uit de hr-afdeling in de wolkenkrabber van een Londense grootbank. Dat laatste blijkt niet eens overdreven: ‘Ik heb de voorbije jaren in de financiële sector gewerkt, ik ben het gewend om in pak en das naar het werk te komen’, aldus Aghaharjan. ‘Maar voor de rest heb ik geen enkele ervaring.’
Sinds drie maanden is Aghaharjan (29) de stafchef van premier Pasjinjan. In die functie heeft hij 600 personeelsleden onder zijn onmiddellijke gezag, de voltallige administratie telt liefst 3000 man. Aghaharjan lijkt er zelf van onder de indruk. ‘We moeten echt van nul af aan beginnen’, vertelt hij terwijl hij achteroverleunt, alsof hij net in een House ofCards-scène is binnengerold. ‘Er is nauwelijks een structuur waarop we kunnen voortbouwen.’
Het is een probleem dat ze ook op de Staatstoezichtsdienst ervaren. ‘Na een dag was het al duidelijk dat de meeste personeelsleden hier volslagen incompetent waren’, aldus David Sanasarjan. ‘Ze hadden er geen idee van hoe je een overheidsinstelling doorlicht. We hebben ze ondertussen allemaal ontslagen.’ Toch is de nieuwe regering niet van plan om grootschalige zuiveringen houden. Dat is in eerste instantie een praktische overweging, erkent Aghaharjan. ‘We hebben gewoon niet de middelen om een volledige administratie aan de deur te zetten. Tegelijk zijn we er oprecht van overtuigd dat mensen deugen. Ik geloof dat minstens 90 procent van de ambtenaren geen enkele criminele intentie heeft. De meesten waren gedwongen om in een verrot systeem mee te draaien. Nu dat systeem wegvalt, zullen ze het goede doen.’
De nieuwe bestuursploeg is jong en bijzonder onervaren. De regering bestaat voor bijna de helft uit prille dertigers zonder enige bestuurlijke ervaring. Op de kabinetten is de staf vaak nog jonger. ‘Natuurlijk zullen we fouten maken’, erkent Aghaharjan. ‘Maar zelfs dan zullen we het beter doen dan onze voorgangers. Dit is een andere generatie met een andere mentaliteit. De vorige machthebbers stamden nog allemaal uit het communistische tijdperk, waarin het normaal was dat je geld toegestopt kreeg als je iets regelde. Wij zullen de corruptie uitroeien.’
Waarom heb je nooit eens een revolutie in Rusland?
Er wonen te weinig Armeniërs.
Sinds Nikol Pasjinjan op 8 mei benoemd werd als premier, lijkt Armenië in een permanente staat van vervoering. Pasjinjan, 43 en een voormalige journalist met een baard die doet denken aan Sean Connery, torst de torenhoge verwachting van zowat de hele Armeense natie, zowel de 2,5 miljoen Armeniërs in Armenië als de bijna 10 miljoen diaspora-Armenen die van over de hele wereld naar hun thuisland kijken. Zelfs de plaatselijke taxichauffeurs, wier libertaire interpretatie van het verkeersreglement zelden vergezeld gaat van politieke correctheid, dragen de nieuwe premier een warm hart toe.
‘Het is alsof niemand kan ophouden met glimlachen’, straalt Seda Grigorjan, een jonge regisseuse die op het Golden Apricot Festival debuteert met Way Back Home, een politiek geïnspireerde documentaire waarin ze de frauduleuze verkiezingen van 2016 in beeld brengt. ‘Vooral op het platteland waren mensen enorm bang om tegen de partij van Sargsjan te stemmen. In veel stemlokalen gingen regimegezinde controleurs gewoon mee tot in het stemhokje om te controleren voor wie er gestemd werd.’ Ook Grigorjan (28) is al haar hele volwassen leven actief als politiek activiste. ‘Eerlijk? Ik heb geen moment geloofd dat de revolutie er zou komen. Elke avond van de protesten gingen we ervan uit dat het de volgende dag voorbij zou zijn. Maar de mensenmassa bleef maar aangroeien.’ Ze gelooft in de nieuwe premier. ‘Pasjinjan leidt door het goede voorbeeld te geven. Hij was de eerste die gearresteerd werd, de eerste die gewond raakte. Tot nu toe heeft hij al zijn beloftes waargemaakt.’
Natuurlijk zullen we fouten maken. Maar zelfs dan zullen we het beter doen dan onze voorgangers.
Ondanks zijn immense populariteit lijkt niemand Pasjinjan te kunnen definiëren. ‘Ik ken hem al vele jaren, maar hij blijft een volslagen mysterie voor mij’, zegt Stepan Grigorjan. Ook Hajk Martirosjan slaagt er niet in de nieuwe premier ideologisch te kenschetsen. ‘Hij is duidelijk liberaal, maar ik kan niet zeggen of hij nu rechts of links is. Hij heeft een eigen waardesysteem, zonder doorwrochte ideologie. Zijn enige echte politieke doel is om Armenië eindelijk eens als een normale staat te laten functioneren.’
Dat engagement belooft op zich al een sisyfusarbeid te worden. Daarbij wordt vooral het buitenlandse beleid van fundamenteel belang. Vanwege de Armeense genocide onderhoudt het land tot op de dag van vandaag geen officiële diplomatieke relaties met Turkije. Sinds begin jaren negentig vechten Armenië en Azerbeidzjan een bittere strijd uit om Nagorno-Karabach, een Armeense enclave die ten tijde van de Sovjet-Unie tot Azerbeidzjaans grondgebied behoorde en zich in 1991 onafhankelijk verklaarde. Het is een reëel conflict, bij schermutselingen vallen vrijwel jaarlijks doden en gewonden. Het is dé reden waarom Armenië niet kan zonder de steun van Rusland, een partner voor wie democratisering niet alleen geen prioriteit is, maar zelfs een regelrechte bedreiging.
‘Soms vrees ik dat er te veel hoop is’, zegt Martirosjan. ‘De verwachtingen voor de nieuwe regering zijn te hooggespannen. Pasjinjan heeft niet veel tijd om het verschil te maken. Ik hoop dat dit alles niet in een enorme teleurstelling zal eindigen.’ In zijn ongemakkelijk grote bureau twijfelt David Sanasarjan niet aan het welslagen van de nieuwe regering. ‘De angst, het wantrouwen, het voortdurende gevoel van onrecht: dat is allemaal weg. Ik ben ervan overtuigd dat we binnen de vijf jaar ook economische resultaten zullen behalen.’ Of hij zelf nog politiek actief zal zijn, betwijfelt Sanasarjan ten zeerste. ‘Ik ben altijd een strijder voor vrijheid geweest. De druk die ik als overheidsfunctionaris voel is niets voor mij. Ik mag er niet aan dénken dat ik ooit minister word.’
Vladimir Poetin, Donald Trump en Nikol Pasjinjan hebben een ontmoeting met God. ‘Wie is die nieuwe?’ vraagt God.
Op Bridges, een festival van Bozar in Brussel gewijd aan de Oost-Europese film, staat van 17 tot 22 januari 2019 de Armeense cinema in de kijker.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
