‘Angst propageren ontneemt hoop’

‘Zonder hoop is er geen toekomst. Hoop, niet in de zin van naïeve praatjesmakerij, maar in de zin van een toekomstperspectief dat per definitie nog niet bereikt is, maar waarin het de moeite waard is om tijd te steken’, schrijft Tom Sauer.

‘Het roekeloze grossieren in hoop heeft er wellicht toe bijgedragen dat de ontgoocheling vandaag zo groot is’, schrijft collega Jonathan Holslag, mogelijks naar aanleiding van de Amerikaanse verkiezingen, toen nog niet alle stemmen geteld waren en toen Trump nog kans maakte op herverkiezing. Andere voorbeelden die hij aanhaalt zijn de belofte van de Derde Weg, en die van verzoening van Obama. Hoop creëren leidt, volgens hem, naar bittere desillusies. ‘Hoop wordt dan niet meer dan een kortstondige trance’. ‘Een honingval’. Meer nog, hoop wordt soms misbruikt door spoilers.

Maar als hoop uit den boze is, wat is Holslag’s alternatief? ‘In plaats van hoop zouden we mensen vooral een handelingsperspectief moeten bieden’, stelt hij. Het klopt natuurlijk dat luchtspiegelingen voorschotelen ons niet vooruit helpt. Holslag lijkt echter de baby met het badwater weg te gooien wanneer hij zo tekeer gaat tegen het bieden van hoop. Zonder hoop is er geen toekomst. Hoop, niet in de zin van naïeve praatjesmakerij, maar in de zin van een toekomstperspectief dat per definitie nog niet bereikt is, maar waarin het de moeite waard is om tijd te steken. Bijvoorbeeld het zoeken naar een vaccin zodat we niet ten eeuwigen dage in ons kot moeten blijven. Uitzicht op een vaccin geeft ons hoop. Vereist het bieden van handelingsperspectief om (zelfs kleine) stappen vooruit te zetten, zoals Holslag voorstaat, niet net hoop op een betere toekomst?

Eén van de onderliggende assumpties van Holslag lijkt te zijn dat de meeste mensen moeilijk of helemaal niet tot gedragsveranderingen aan te zetten zijn. Hij spreekt van een ‘bewegingsloze massa’. Dat lijkt me een overtrokken visie die haaks staat op de werkelijkheid. Wie heeft gezorgd voor de sociale en politieke rechten in de 19^e en 20^e eeuw, eerst voor de burgerij, nadien voor de arbeiders en vervolgens voor de vrouwen? Zou het kunnen dat juist massale stakingen van arbeiders en acties van vrouwen het verschil gemaakt hebben? Revoluties zijn niet het werk van één of twee intellectuelen, maar van de massa die in beweging kwam. De slavernij is mede afgeschaft door slavenopstanden. Bewegingsloze massa? Ik denk het niet. Landmijnen en clustermunitie en nu ook kernwapens worden verboden dankzij het werk van duizenden vredesactivisten, hand in hand met een meerderheid van alle landen in de wereld.

Of deze veranderingen ‘reuzensprongen’ vooruit kunnen genoemd worden, een term waarmee Holslag het blijkbaar lastig heeft, daarover zouden we bij pot en pint lang kunnen discussiëren. Maar al die voorbeelden hebben meer dan een klein stapje vooruit gevergd, op verschillende momenten doorheen de geschiedenis. En die sprongen – klein en groot – waren zowel het resultaat van intellectuelen die de ideeën aanbrachten, het volk dat die ideeën steunde, en politici die de moed hadden om die ideeën proberen om te zetten in beleid. Stuk voor stuk hadden al deze actoren inzicht en moed nodig, en die moed kan enkel gebaseerd zijn op hoop. Realistische hoop. Zonder hoop konden arbeiders en vrouwen vandaag nog niet gaan stemmen, en waren de slavernij en biologische en chemische wapens nog niet afgeschaft. Idealisten zijn soms tot meer in staat dan zogenaamde realisten, en dus realistischer.

Hoop impliceert geen gegarandeerd succes. Veel revoluties – waaronder de Arabische – zijn inderdaad mislukt. En het duurt jaren, soms decennia, voordat de doorbraak – een reuzensprong in Holslag’s terminologie – werkelijkheid wordt. En dat levert inderdaad in de tussentijd veel ontgoochelingen en frustraties op. Maar misschien is dan de betere vraag: hoe gaan wij, mensen, om met ontgoochelingen? Moeten we er echt alles aan doen om zo weinig mogelijk ontgoochelingen op te lopen ? Moet de lat zo laag worden gelegd? Zou het niet beter zijn om wat minder wiskunde en wat meer weerbaarheid (inclusief het omgaan met conflicten) te onderwijzen? Of burgerschapsonderwijs, zoals Holslag zelf suggereert.

Is het niet al te gemakkelijk om de wereld door een donkere bril te overschouwen en te becommentariëren, uit angst achteraf het verwijt te krijgen teveel mensen ontgoocheld te hebben? Meer nog, helpen we de apathie en de status-quo en dus de heersende machtsverhoudingen – zowel tussen als binnen staten – niet mee in de hand door overal brandhaarden en conflicten te bespeuren en derde wereldoorlogen te voorspellen, en tegelijkertijd de vele positieve initiatieven niet te benoemen en daardoor handelingsperspectief soms in de kiem te smoren? Helpen we de wereld inderdaad vooruit door altijd maar hogere defensiebudgetten en voldoende kernwapens aan te praten? Hoeveel kansen ontnemen ‘realistische’ TV commentatoren en hun redacties daardoor op een betere (en zelfs veiliger) wereld? Door overal spoken van vijanden te zien, voeden we wantrouwen en creëren we vijandsbeelden en als je lang genoeg wacht ook echte vijanden. Door Rusland na de Koude Oorlog uit angst niet op te nemen in de Euro-Atlantische veiligheidsarchitectuur, hebben we Rusland in de hoek geduwd en ervoor gezorgd dat deze ‘partner’ opnieuw ‘vijand’ werd. Hebben we hier niet te maken met een vorm van self-fulfilling prophecy ? En wordt angst (net als hoop) ook niet misbruikt door sommigen die zich persoonlijk verrijken ?

Bovenal ontneemt het propageren van angst hoop. En hoop is – hoe je het draait of keert – altijd nodig. En dat heeft niets met morele superioriteit te maken, zoals Holslag insinueert. Misschien heeft hoop wel te maken met geloof: met geloof in jezelf, met geloof in anderen, in wat Holslag ‘de grijze massa’ noemt. Met geloof in meer.

Oh ja, en wie heeft uiteindelijk de Amerikaanse verkiezingen gewonnen?

Tom Sauer is professor Internationale Politiek aan de Universiteit Antwerpen, auteur van De strijd voor vrede. En hoe we die kunnen winnen (Polis), en houder van de Rotary Alumni Global Service Award 2019.