Angela Merkel: ‘Ik heb me nooit illusies gemaakt over Poetin’

Angela Merkel (70) ontvangt ons waar ze zopas haar memoires heeft geschreven: een karaktervol, oud appartement in Berlijn. Aan de muren hangen ingelijste foto’s van haar man, stadsbeelden in zwart-wit, skateboarders die door de lucht zweven. Trots toont Merkel haar boek.

Angela Merkel schreef de 700 pagina’s samen met haar vertrouweling en adviseur Beate Baumann. Die is er ook bij komen zitten, maar mengt zich zelden in het gesprek. De gewezen bondskanselier van Duitsland is in opperbeste stemming. ‘Ik wil je graag het boek uitleggen. En mezelf’, zegt ze. Maar we zullen het eerst toch even over de rest van de wereld moeten hebben.

De wereld wankelt van de ene crisis naar de andere, veel mensen zijn bang voor de toekomst. U ook?

Angela Merkel: Ik ben van nature een optimistisch mens, maar er zijn wel redenen om je zorgen te maken, ja. De eerste twee jaren van mijn kanselierschap (2005-2006, nvdr) had ik nog de tijd om het vak te leren, maar daarna begonnen de crisissen. Sindsdien is het aantal conflicten alleen maar toegenomen.

Is regeren tegenwoordig moeilijker geworden?

Merkel: Door de sociale media is alles meer zwart-wit geworden. Het vermogen om de grijstinten te zien en compromissen te sluiten gaat achteruit. Het vergt steeds meer moeite om Europa bij elkaar te houden. Paus Franciscus gaf me ooit advies om met verschillende meningen om te gaan: ‘Het is een kwestie van buigen, buigen, buigen. Maar ook ervoor te zorgen dat het niet breekt.’ Dat was in mijn tijd al moeilijk, nu is de situatie nog scherper geworden.

U publiceert dezer dagen uw memoires. Ze werden afgerond vóór de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Wat ging er door u heen toen u hoorde dat Donald Trump won?

Merkel: Dat de peilingen nog maar eens ongelijk hadden. Hoeveel krantenpagina’s zijn er niet gevuld met berichten dat Kamala Harris nipt zou winnen? En dan word je om zes uur wakker, kijk je op je telefoon…

En?

Merkel: Verdriet. Het was voor mij ook al een teleurstelling dat Hillary Clinton in 2016 niet had gewonnen. Ik had het graag anders gezien.

Wat vindt u van Donald Trump?

Merkel: Als iemand in de politiek geen win-winsituaties toelaat, maar alleen winnaars en verliezers ziet, dan is dat een zeer moeilijke opgave voor het multilateralisme.

U bent geen kanselier meer, u kunt nu vrij praten, hoor.

Merkel: Dat is nooit mijn stijl geweest. Misschien ben ik het door mijn DDR-tijd gewend geraakt om tussen de regels te lezen. Dat opbod aan vranke taal vind ik geen politieke deugd. Er kan zo veel ergs gebeuren in de wereld dat ik de superlatieven, zowel in positieve als in negatieve zin, liever vermijd.

Trump denkt daar duidelijk anders over. Hoe was het om met de man in één kamer te zitten?

Merkel: Er was een heel typerende scène. Bij mijn bezoek aan het Witte Huis in 2017 probeerde ik hem te overhalen om elkaar de hand te schudden voor de fotografen. Ik wilde constructief zijn, en dacht dat hij misschien niet doorhad dat ze zo’n foto wilden. Hij weigerde. Dat was natuurlijk berekend.

Wat moet een regeringsleider weten over de omgang met Trump?

Merkel: Trump was erg nieuwsgierig en wilde heel precies de details weten, maar alleen om te zien of hij er voordeel uit kon halen. Hoe meer mensen er in de kamer waren, hoe groter zijn drang werd om de winnaar te zijn. Je kunt niet met hem praten, elke ontmoeting is een strijd: jij of ik.

U ziet een verklaring voor zijn politieke stijl in zijn beginjaren als vastgoedmagnaat: ‘Elk stuk grond kon maar één keer verkocht worden. Als hij het niet kreeg, kreeg een ander het.’ Moeten andere regeringsleiders zich aanpassen aan die stijl?

Merkel: Absoluut niet. Anders krijg je helemaal niets meer voor elkaar.

Is Trump een gevaar voor de wereldvrede?

Merkel: Hij is een uitdaging voor de wereld, in het bijzonder voor het multilateralisme. Wat ons nu te wachten staat, is niet eenvoudig. Alleen al omdat achter deze president de sterkste economie ter wereld staat, die met de dollar ook het wereldwijde monetaire systeem in belangrijke mate bepaalt. Vergeleken met de impact van Amerikaanse sancties is het lachwekkend als wij zouden zeggen dat we geen handel meer drijven met Amerikaanse bedrijven.

Is het vandaag nog moeilijker dan bij zijn eerste overwinning, in 2016?

Merkel: Je hebt nu dat zichtbare bondgenootschap tussen hem en de grote bedrijven van Silicon Valley, die over enorme kapitaalreserves beschikken.

U doelt op miljardair Elon Musk, die door Trump regeringsfunctionaris wordt gemaakt?

Merkel: Als iemand zoals hij eigenaar is van 60 procent van alle satellieten, dan moet dat ons enorm bezighouden.

Is Musk met zijn bedrijfsimperium en de reikwijdte van zijn socialemediaplatform X een grotere bedreiging dan Trump?

Merkel: Zo ver zou ik niet gaan. Maar de politiek moet het evenwicht bewaken tussen de machtigen en de gewone burgers. Tijdens de bankencrisis, de eurocrisis en de wereldwijde economische crisis was de politiek het laatste bastion dat de zaken kon bijsturen. Als dat laatste bastion te sterk door bedrijven wordt beïnvloed, of het nu door kapitaal of door technologische macht is, dan is dat een ongekende uitdaging voor ons allemaal.

‘Elon Musk heeft bovenmatig veel macht: is dat wel gezond voor iemand die niet verkozen is?’

Staat de politiek machteloos tegenover de grote internetplatforms?

Merkel: Nee, in een democratie is de politiek nooit machteloos tegenover bedrijven. Maar het is noodzakelijk om een tegenwicht te bieden tegen de razernij op sociale media.

Uw autobiografie beslaat 700 pagina’s. Uw 16 jaar kanselierschap behandelt u op amper 400 pagina’s. Sommige van uw voorgangers hebben meerdere dikke boekdelen geschreven over veel kortere ambtstermijnen. Waarom heeft u zich zo ingehouden?

Merkel: Omdat we met het boek voor een andere aanpak hebben gekozen. Ik ben nu 70 jaar, ik heb 35 jaar in het Oosten gewoond en heb 35 jaar in de politiek gezeten. Dat líjken twee levens, maar het is er maar één. De tweede helft valt zonder de eerste niet te begrijpen. Daarom wilden we twee boekdelen vermijden. Anders zouden sommigen alleen de DDR-tijd lezen en anderen alleen de politieke tijd. En 700 pagina’s zijn genoeg leesstof, nee?

In uw memoires speelt uw vrouw-zijn een belangrijke rol. Er werd denigrerend over uw uiterlijk gesproken.

Merkel: Aan het begin van mijn politieke carrière was ik vaak verbijsterd over hoe vijandig men tegenover mij was. Maar Beate zei: ‘Denk eens aan Helmut Kohl. Die noemden ze De Peer.’ Achteraf gezien ben ik dankbaar dat mijn omgeving me niet bevestigde in mijn twijfels. Politiek is geen vak voor mensen met zelfmedelijden. Als je carrière wilt maken, mag je niet te gevoelig zijn.

Was het uw drijfveer om als vrouw een regering te leiden?

Merkel: Dat wilde ik sowieso, en ook als vrouw. Maar ik heb me niet al te druk gemaakt over de symbolische waarde die dat zou hebben. Soms was ik ook teleurgesteld in vrouwen. Altijd solidair met elkaar zijn? Zo heb ik het niet ervaren.

U hebt zich nooit echt als vrouw of feministe geprofileerd.

Merkel: Dat was geen bewuste strategie. Niemand zei me dat ik niet over mijn vrouw-zijn mocht praten. Het kwam gewoon niet in me op om elke dag te zeggen: ‘Beste landgenoten, ik wil jullie er nog even aan herinneren: ik ben een vrouw.’

Wat heeft u meer gevormd: uw vrouwelijke of uw Oost-Duitse identiteit?

Merkel: Ik denk dat mijn Oost-Duitse identiteit meer bepalend was. Het leven in de DDR vergde voortdurend een bepaalde moed om authentiek te blijven. Daarmee bedoel ik niet de moed van verzetsstrijders, die was veel groter dan de mijne. Bij mij ging het er gewoon om erdoorheen te komen zonder verbitterd te worden. Later keek ik vaak naar West-Duitse collega’s in de Bondsdag en vroeg ik me af: wat zouden zij hebben gedaan als de Stasi had geprobeerd hen te ronselen? Zouden ze zo moedig zijn geweest als ze nu zeggen?

In uw boek stelt u dat politici niet ‘onophoudelijk’ over extreemrechtse thema’s moeten praten en hen niet ‘retorisch moeten overtroeven zonder ook echte oplossingen aan te dragen’.

Merkel: Precies. Regeringspartijen kunnen niet elke dag dingen eisen terwijl zij over de meerderheid beschikken om dingen te veranderen. Sommigen lijken te denken dat ze gewoon scherp moeten communiceren over het feit dat er te veel vluchtelingen komen, en dat ze dan wel zullen winnen van extreemrechts. Het werkt net omgekeerd.

U schrijft over de massale zedendelicten tijdens oudejaarsavond 2015 in Keulen, en de islamistische aanslag in Berlijn in 2016. Toch vermijdt u grote conclusies.

Merkel: Dat vind ik niet, in dat hoofdstuk geef ik ook een aanzet tot oplossingen. Maar je moet kunnen toegeven dat alle inspanningen op het gebied van migratiebeleid er niet toe geleid dat er geen islamistische aanslagen meer plaatsvinden.

Zijn zulke aanslagen de prijs die een open samenleving betaalt voor haar menselijkheid?

Merkel: Dat zou ik cynisch vinden. Het cruciale punt is dat we onze waarden van vrijheid en menselijke waardigheid nooit mogen laten ondermijnen door terroristen. Dan zouden ze winnen.

In september 2015 liet u vluchtelingen die in Hongarije vastzaten naar Duitsland komen. Later kwamen nog veel meer mensen binnen, zonder controles.

Merkel: Ik had toen het gevoel dat ik anders alle geloofwaardigheid van de speeches over onze mooie Europese waarden en menselijke waardigheid zou verkwanselen. De gedachte aan waterkanonnen bij de Duitse grens vond ik vreselijk, en het zou sowieso geen oplossing zijn geweest.

U vergelijkt de situatie van toen met die in de West-Duitse ambassade in Praag vlak voor de val van de Muur in 1989. Duizenden Oost-Duitsers waren naar het terrein gevlucht om een doortocht naar het Westen af te dwingen. Voelde u zich in 2015, door uw DDR-verleden, solidair met de vluchtelingen?

Merkel: Er worden altijd twee verklaringen voor mijn gedrag genoemd. Volgens de ene versie wilde ik per se secretaris-generaal van de Verenigde Naties worden en liet ik daarom iedereen binnen, om vrienden te maken met zo veel mogelijk landen. Volgens de andere uitleg leed ik aan een Oost-Duits trauma en was ik daardoor te emotioneel. Beide verklaringen zijn onzin. Natuurlijk had ik de beelden in mijn hoofd van de DDR-vluchtelingen die met speciale treinen via Dresden mochten doorreizen. Maar die herinnering was niet bepalend voor 2015.

Vandaag wil uw partij, de CDU, dat asielzoekers aan de grens worden geweigerd. Wat zegt u daarop?

Merkel: Ik vind dat nog steeds niet juist. We hebben grenscontroles ingevoerd en nog veel meer gedaan, en dat werkt. Maar het is een illusie om te denken dat alles beter wordt als we vluchtelingen aan de Duitse grens terugsturen. De EU moet dit probleem gezamenlijk aan de buitengrenzen oplossen. Anders komen de vrijheid van verkeer en de interne markt in gevaar. Dat zou een stap terug zijn in de Europese integratie, met onvoorspelbare gevolgen.

Uw beroemdste uitspraak is ‘Wir schaffen das’. Zou u dat achteraf een misrekening durven te noemen?

Merkel: Ik wist dat er niet elke dag 10.000 mensen konden blijven komen. Daarom heb ik het akkoord tussen de EU en Turkije onderhandeld. Natuurlijk zijn er door migratie problemen ontstaan, maar we hebben ook laten zien waartoe ons land in staat is.

Factcheck: bracht Merkel met ‘Wir schaffen das’ de vluchtelingenstroom op gang?

In 2010 had u nog gezegd dat de multiculturele samenleving volledig mislukt was.

Merkel: De felheid waarmee ik dat toen zei, zou ik vandaag niet meer tonen. Maar het idee dat verschillende culturen zonder inspanning van alle kanten samen kunnen leven, is inderdaad spectaculair mislukt.

Van alle kanten, dus ook een verplichte inspanning van de ontvangende samenleving?

Merkel: Dat klopt. Zonder openheid en bereidheid om te veranderen bij de ontvangende samenleving kan er geen integratie zijn. Het vereist een minimum aan kennis over andere culturen. Je moet ervoor openstaan.

Als het vandaag over uw politieke nalatenschap gaat, ligt vooral de Ruslandpolitiek onder vuur. Klopt het dat Vladimir Poetin u als ex-KGB-officier deed denken aan Stasi-officieren die u in de DDR ontmoette?

Merkel: Als hij Duits sprak, praatte hij meestal zacht. Dat deden Stasi-officieren vroeger ook. Dat viel me op.

U ontmoette Poetin voor het eerst in 2000. Had hij toen al een plan, of is hij stapsgewijs geradicaliseerd?

Merkel: Ik heb me nooit illusies over hem gemaakt. Hij had altijd al dictatoriale trekjes, en zijn zelfingenomenheid irriteerde me vaak. Maar ik geloof niet dat hij al bij zijn aantreden in 2000 van plan was Oekraïne aan te vallen. Dat was een ontwikkeling waarbij het Westen zich ook moet afvragen of het wel altijd juist heeft gehandeld.

Zegt u het maar.

Merkel: Daar heb ik geen eenduidig antwoord op. Maar om het heel duidelijk te stellen: er was en is geen enkele reden die Poetins invasie van Oekraïne rechtvaardigt. Het Westen had wel meer eenheid mogen tonen. We waren niet zo krachtig als we hadden kunnen zijn.

Daar droeg u zelf toe bij. In 2008 hield u op de NAVO-top in Boekarest het Oekraïense lidmaatschap tegen, tegen de wil van de VS en enkele Oost-Europese landen in.

Merkel: Het ging toen over het aannemen van een actieplan voor lidmaatschap van Oekraïne en Georgië. Dat vond ik politiek naïef, omdat het in de jaren daarna zou leiden tot een onduidelijke tussenstatus die Poetin niet lijdzaam zou aanvaarden. En wat dan? Zou het denkbaar zijn geweest dat de NAVO-lidstaten militair hadden ingegrepen? Waarschijnlijk niet. De gevolgen daarvan heb ik afgewogen.

En daarom dreef u een wig in de NAVO?

Merkel: Het is andersom. Waarom wordt de Amerikaanse positie als een vaststaand feit gezien, en wordt iemand met een andere mening als een splijtzwam bestempeld? Ik ging toen akkoord met een compromis: geen status als kandidaat-lid, maar wel de toezegging dat Oekraïne en Georgië ooit lid zouden worden. Frankrijk en veel anderen deelden onze mening.

‘Volgens Merkel is een compromis altijd beter dan een conflict. Ook als het om Rusland of China gaat’

Hebt u het gevoel dat u nu als zondebok wordt opgevoerd voor de oorlog in Oekraïne?

Merkel: Dat is niet alleen een gevoel, dat ís zo. Herinner je hoe president Volodymyr Zelensky mij en de gewezen Franse president Nicolas Sarkozy uitnodigde naar Boetsja (stad in Oekraïne waar het Russische leger in maart 2022 een bloedbad aanrichtte onder burgers en krijgsgevangenen, nvdr)? Daarmee zei hij impliciet dat onze houding in Boekarest verantwoordelijk was voor de doden daar.

Ex-bondskanselier Angela Merkel: ‘Ik had de kracht niet meer om me te laten gelden’

Vindt u dat onterecht?

Merkel: Ik bewonder Zelensky voor zijn moed en vastberadenheid in deze oorlogsjaren. Maar over Boekarest ben ik het niet met hem eens. Ik heb toen herhaaldelijk gewaarschuwd: Poetin ziet het einde van de Sovjet-Unie als de grootste geopolitieke ramp van de twintigste eeuw. Hij ziet vroegere Sovjetrepublieken als bedreigingen en heeft altijd geprobeerd conflicten aan te wakkeren om hen te beheersen. Mijn waarschuwingen waren juist. Al in 2008 viel Poetin Georgië binnen.

U schrijft dat diplomatieke initiatieven op het juiste moment moeten worden opgestart: ‘Wanneer dat moment is aangebroken, kan niet alleen door Oekraïne worden bepaald.’ Betekent dat desnoods ook vrede tegen de wil van Kiev in?

Merkel: Nee, dat zeg ik helemaal niet. Als we uit gemeenschappelijke belangen Oekraïne steunen, moeten we ook alle stappen om de oorlog te beëindigen samen zetten.

Tot slot: hoe gaat het nu verder met u?

Merkel: Er zijn veel mooie dingen: reizen, met vrienden afspreken, lezen, ontspannen. Ik zou graag op basis van het boek met jongeren praten over democratie, de geschiedenis van de Bondsrepubliek, over het belang van compromissen ook. Ik vind dat elke politicus zich moet afvragen: hoe tolerant ben ik tegenover andere meningen, of die nu van politieke tegenstanders komen of uit mijn eigen partij? Alleen als politici het voorbeeld geven, kan de bereidheid bij mensen groeien om weer naar elkaar te luisteren.