‘Als jullie me moeten vermoorden, vermoord me dan’: onderzoeksjournalist Rafael Moreno voorspelde zijn eigen dood

De Colombiaanse onderzoeksjournalist Rafael Moreno stelde corruptiepraktijken aan de kaak in zijn geboortestreek Córdoba. Het kostte hem zijn leven. Het journalistieke consortium Forbidden Stories zette het werk van Moreno voort.

Rafael Moreno had zijn eigen ondergang voorspeld. ‘Als jullie me moeten vermoorden, vermoord me dan. Maar ik zeg jullie rechtstreeks: jullie zullen me niet stil krijgen’, klonk het in een Facebooklivevideo die de Colombiaanse journalist in juli vorig jaar online plaatste.

In de video stelde Moreno de corruptie in de Noord-Colombiaanse regio Córdoba aan de kaak. Die regio, gelegen ten noorden van Medellín, is een van de armste en meest gewelddadige in Colombia. Het is ook een van de meest corrupte en is een strategische corridor voor drugssmokkel. 

In de video leest Moreno voor uit kunstmatig opgedreven contracten, praat hij over onvoltooide openbare werken en vernoemt hij bedrijven die zich schuldig zouden maken aan corruptie en verduistering.

Sinds de vredesakkoorden van 2016 tussen de Colombiaanse regering en de rebellengroepering FARC had Moreno van de verslaggeving over corruptie en drugshandel zijn specialiteit gemaakt. Op zijn Facebookpagina’s ‘Onderzoeker Rafael Moreno’ en ‘Voces de Córdoba’, gelanceerd in 2018, deelde Moreno video’s en bijdragen over de illegale activiteiten van lokale politici, mijnbouwbedrijven, en zelfs paramilitaire groepen. 

Moreno’s werk, en zijn groeiend aantal volgers, bleven niet onopgemerkt. Drie weken voor de opname trof hij een kogel aan, geplakt aan zijn motor, vergezeld van een dreigbrief.

‘Nu weet je dat we al je bewegingen kennen, waar je naartoe gaat, wanneer je wakker wordt en gaat slapen’, leest hij voor in de video. ‘We weten waar je uitgaat in Montelibano (de stad waar Moreno woonde, nvdr.), weten alles over je en vergeven je niet voor wat je doet. Dus weet, mijn vriend, dat de rest van de lader van dit 9mm-magazijn voor je klaarligt.’

Met journalistiek alleen kon Moreno de rekeningen niet betalen. In 2022 opende hij een carwash, bar en grill die hij ‘Rafo Parilla’ doopte. Op 16 oktober 2022 sloot Moreno zijn bar af, net na zonsondergang, toen een man met een pet het restaurant betrad. Hij vuurde drie keer, Moreno was op slag dood. De moordenaar loopt nog steeds vrij rond.

Een machtige familie

Enige tijd voor de moord had Moreno contact opgenomen met het onderzoeksconsortium Forbidden Stories, om zich aan te sluiten bij het SafeBox Network. Via dat netwerk kunnen bedreigde journalisten gevoelige informatie opladen en laten beschermen. Als hen iets overkomt, kunnen Forbidden Stories en haar partners het journalistieke werk voortzetten.

Op 7 oktober 2022 begon Moreno, die bedreigd werd, elementen van zijn laatste onderzoek in het netwerk te delen. In een gesprek negen dagen voor zijn moord zei hij dat ‘het onderzoek focust op een systeem waarbij overheidsbestuurders, ondernemers en consortia van lokale bedrijven materialen uit het gebied van de Uré (een beschermde rivier, nvdr.) gebruiken voor openbare werken, zonder enige vorm van vergunning of licentie.’

De afgelopen zes maanden hebben 30 journalisten het werk van Moreno verdergezet. Het consortium kon een omvangrijk systeem van cliëntelisme in de provincie Córdoba en de vermoedelijke verduistering van miljoenen dollars blootleggen.

Tijdens zijn laatste onderzoek was Moreno illegale zandwinning van de rivier Uré op het spoor gekomen. Het zand zou worden gebruikt in openbare bouwprojecten. Volgens de arbeiders die Moreno interviewde, werd het zand verzameld zonder milieuvergunning, hoewel het gaat om beschermd gebied.

Later stelde de journalist vast dat het plan gelinkt was aan de familie Calle, een van de zes families in de regio die vechten om politieke invloed, en eigenaar van de grond. 

De familie Calle is niet van de minste. Patriarch Gabriel Calle is een voormalig regionaal afgevaardigde en voormalig burgemeester van Montelibano, een grote stad in de regio. Momenteel loopt er een onderzoek naar corruptie, illegale belangenconflicten en illegale verrijking tegen de man.

Een van zijn zonen, Gabriel Calle Aguas, was eerder lokaal campagneleider van de Colombiaanse president Gustavo Petro, en kabinetschef van de minister van Binnenlandse Zaken.

Momenteel is Gabriel Calle ook kandidaat voor het gouverneurschap van Córdoba bij de regionale verkiezingen van oktober 2023.

In een verklaring aan Forbidden Stories ontkende Gabriel Calle alle verantwoordelijkheid voor de illegale zandwinning, die volgens hem bij het betrokken bedrijf zelf ligt. Calle voegde eraan toe dat de vrachtwagens in kwestie waren gefilmd op een openbare weg.

Van mentor naar vijand

Moreno onderzocht ook het reilen en zeilen van een andere familie, de zogenaamde Duque-clan, bij wie hij ooit kind aan huis was. Moreno werd geboren en getogen in Puerto Libertador, een klein dorpje in het zuiden van Córdoba. Als tiener werkte hij in een lokale mijn en als cocaplukker. Eenmaal terug thuis na zijn militaire dienst, werd Moreno vrienden met Espedito Duque, een citroenplukker die zich had opgewerkt tot politicus.

Duque was charmant en pleitte voor sociale rechtvaardigheid en een eerlijke behandeling van de arme bevolking. Daarnaast had hij een ander duidelijk politiek doel voor ogen: de heersende familie Carrascal, die de regio al bijna tien jaar lang controleerde, uit het zadel tillen.

Moreno was onder de indruk van Duque en werd een soort tweede zoon. Moreno hielp samen met zijn familie mee aan Duques verkiezingscampagne. Na twee mislukte campagnes werd Duque in 2015 tot burgemeester verkozen.

Moreno ging voor hem werken, maar raakte al snel gedesillusioneerd. De beloofde veranderingen bleven uit, en Duque benoemde dezelfde corrupte functionarissen die ook onder het vorige bestuur dienden. 

Moreno verliet het kabinet in 2017, waarna hij in december 2018 een carrièreswitch maakte en journalist werd. Hij lanceerde ‘Voces de Córdoba’ en onderzocht de beslissingen van het stadsbestuur. Moreno begon overheidsopdrachten, begrotingen en uitvoeringsvoorstellen uit te pluizen, waarna hij de locatie bezocht om te controleren of het werk correct werd uitgevoerd.

Later richtte Moreno zich ook op de opvolger van Duque, die fungeerde als stroman voor de clan. In een interview met Forbidden Stories verklaart Duque dat Moreno’s acties niets meer waren dan persoonlijke wraak. 

Nieuw geld

Moreno’s onderzoekswerk werd vergemakkelijkt door het lakse regelgevingsklimaat dat volgde op de vredesakkoorden van 2016 (afgesloten tussen de Colombiaanse regering en de FARC, nvdr.). Door de akkoorden stroomde er meer overheidsgeld naar gebieden als Puerto Libertador, die zwaar getroffen waren door het meer dan 50 jaar durende conflict. 

Sinds 2016 is er meer dan 100 miljoen dollar geïnvesteerd in Puerto Libertador. Dat geld diende voor openbare werken, huisvestingsprojecten en energie-infrastructuur. Maar lokale burgerorganisaties stellen dat veel werken niet voltooid of opgestart zijn.

Dat bleek ook uit Moreno’s onderzoek. Een van zijn bekendste onderzoeken betrof de renovatie van het gemeentelijke station in Puerto Libertador. Ondanks een budget van meer dan 1.5 miljoen dollar werd de bouw halverwege gestaakt.

Moreno’s manier van verslaggeving leidde tot bedreigingen, ook van lokale gewapende groepen, die vaak een deel van het geld dat in openbare werken wordt geïnvesteerd, opeisen. In 2021 werd hij door het zogenaamde Golfclan kort ontvoerd en ondervraagd.

De journalist deed meermaals aangifte van deze bedreigingen aan de UNP, een agentschap verantwoordelijk voor de bescherming van journalisten in Colombia. Maar die bescherming liet te wensen over.

Ondanks het gevaar dat hij liep, bleef Moreno druk uitoefenen op de Duques, niet alleen publiekelijk. Hij diende ook particuliere verzoeken om informatie en juridische klachten in. Die kunnen in het uiterste geval leiden tot gerechtelijke onderzoeken, met de nodige gevolgen.

Voor Walter Álvarez, zelf journalist en een intimus van Moreno, was het dat juridische risico waardoor zijn vriend en collega het meeste gevaar liep: ‘Ik zou het nooit gedurfd hebben om me daarin te mengen. Niet iedereen is bereid om dat soort risico’s te nemen.’

In de zakken van de ‘clan’

In 2021 diende Moreno ook een formele administratieve klacht in tegen Espedito Duque. Daarin beschuldigde hij Duque en zijn handlangers van ‘corruptie, verduistering van openbare middelen, beïnvloeding en cliëntelisme’.

In het 21 pagina’s tellende document bracht Moreno gedetailleerd het werkingsmechanisme van de burgemeester in kaart. Eerst werden er een aantal structuren opgezet voor naaste vrienden en familie, waarna het gemeentebestuur contracten met hen afsloot om ‘de toe-eigening van openbare middelen te vergemakkelijken’. 

Onder de tientallen ngo’s die Moreno in de aanklacht noemde, waren er twee die banden hadden met Duque. Moreno nam ook Duques persoonlijke bezittingen in het vizier, met de bewering dat ‘zijn salaris als burgemeester hem niet in staat zou stellen al deze goederen te verwerven’. Hij somde ook openbare werken op die nooit werden opgestart. De klacht bleef onbeantwoord.

De Colombiaanse onderzoekszender Cuestión Publica, gespecialiseerd in corruptie en machtsmisbruik, en CLIP, een consortium van Latijns-Amerikaanse persbureaus, zetten Moreno’s onderzoek voort. Uit hun onderzoek blijkt dat het bestuur van Duque tussen 2016 en 2022 99 contracten, ter waarde van 3 miljoen dollar, met 13 zakenpartners  sloot die dicht bij de Duqueclan staan.

96 procent van de totale waarde van die contracten ging naar slechts vijf bedrijven. Sommige hadden geen ervaring hadden met overheidsopdrachten. De belangrijkste begunstigde van de contracten was een intimus van Duque, die op 56 contracten ter waarde van iets minder dan 1 miljoen dollar kon rekenen.

Verder identificeerden Cuestión Publica en CLIP dat een medewerker van de beruchte Golfclan, een van de groepen betrokken bij de ontvoering van Moreno, behoorde tot Duques entourage. De man werd in oktober 2019 door de politie gearresteerd en beschuldigd van criminele vereniging en terrorisme, naast andere misdrijven. Hij verschijnt in april voor de rechter.

De bedreigingen komen dichter

Hoe meer ontdekkingen Moreno publiceerde, hoe meer bedreigingen hij ontving, ook van personen uit Duques entourage.

In september 2022 postte Moreno een nieuwe spraakmakende boodschap op zijn Facebook. Daarin rakelde hij een oude verkrachtingszaak op een minderjarige op, waarbij een van Espedito Duques zonen bij betrokken was. De beschuldigingen werden in april 2017 ingetrokken, maar Moreno begon te zoeken naar bewijzen van een doofpotoperatie.

Enkele dagen voor zijn dood was Moreno nog extra elementen voor de zaak aan het verzamelen. Op 12 oktober, vijf dagen voor de moord, had Moreno in de auto een goede vriend in vertrouwen genomen. ‘Als alles goed gaat, hebben we een arrestatiebevel tegen Espedito Duque’, vertelde Moreno. 

Forbidden Stories zette het onderzoek verder en verzamelde aanvullende getuigenissen. Volgens een goed geplaatste overheidsbron beschuldigden minstens tien jonge vrouwen de zoon van Duque van verkrachting of aanranding. Slechts twee ervan dienden een klacht in. 

De moord op Moreno jaagt journalisten in Córdoba angst aan. Twee journalisten verklaarden aan Forbidden Stories hun onderzoeksactiviteiten te hebben gestaakt, uit angst om hetzelfde lot te ondergaan. Een derde journalist heeft de regio verlaten, nadat hij bedreigd werd door Duque.

Ondertussen is Moreno al zes maanden dood, en is er nog niemand gearresteerd in de moordzaak. Het onderzoek is ondertussen overgedragen aan onderzoekers in Medellín, om mogelijke corruptie binnen het onderzoek te vermijden.

Naar verluidt denkt Espedito Duque erover om zich in oktober aanstaande verkiesbaar te stellen in Puerto Libertador en Gabriel Calle Aguas blijft kandidaat voor het regionaal gouverneurschap in diezelfde verkiezingen. Zonder Rafael Moreno die hen in de gaten houdt.

Vertaling: Lotte Lambrecht