Als je buurman een brullende beer is: Finland houdt zich klaar voor confrontatie met Rusland

Langs de 1340 kilometer lange grens met Rusland, waar in 1939 de heroïsche Winteroorlog werd uitgevochten, is het strijdvaardigheid troef. ‘Het Finse leger heeft maar één reden van bestaan: de Russen tegenhouden.’

Vlak bij Suomussalmi, een vlek tussen de eindeloze bossen en meren zo’n 800 kilometer ten noordoosten van Helsinki, staat langs de weg een bescheiden monument. Een uit steen gehouwen Maria-achtige verschijning. Op haar hoofd is een klein blauw-geel vlaggetje gelegd. ‘Oekraïne bidt voor de gevallen zielen’, luidt de uitgehouwen tekst onder het beeld, in het Fins en het Oekraïens.

Biddend Oekraïne, in dit afgelegen deel van Finland op een steenworp van de grens met Rusland? Om te weten voor welke zielen hier wordt gebeden, moeten we terug in de tijd. Naar de kerstdagen van 1939. Maar misschien is het beter om eerst terug te gaan naar de nacht van 23 op 24 februari van dit jaar, toen de troepen van de Russische president Vladimir Poetin Oekraïne binnenvielen.

Nieuws

Nieuws

Finland treedt toe tot NAVO na Turkse toezegging

Al vielen er in die nacht hier geen bommen, zoals in Oekraïne, toch werd Finland op 24 februari 2022 wakker als een ander land. Na 77 jaar van stugge neutraliteit wisten de Finnen dat de slapende beer, waarmee hun land een 1340 kilometer lange grens deelt, grommend was ontwaakt en in staat was om zijn klauwen waar dan ook uit te slaan. Het lot van Oekraïne kan ook ons beschoren zijn, realiseerden de Finnen zich. Sterker, iets vergelijkbaars was hen al eens overkomen. Het collectieve geheugen ging op 24 februari onmiddellijk ruim 82 jaar terug, naar 30 november 1939. Op die dag vielen de troepen van Jozef Stalins Sovjet-Unie onaangekondigd op diverse plekken Finland binnen. Het was het begin van de bloedige Winteroorlog, die 105 dagen zou duren.

Fake argumenten

Net als bij Oekraïne nu bediende Moskou zich ook toen van een fake argument om de oorlog te beginnen: de Finnen zouden plannen hebben om Leningrad (nu Sint-Petersburg) aan te vallen. En ook toen wisten de Russen dat ze geen actieve internationale inmenging hoefden te vrezen. De grote mogendheden hadden laten weten zich niet gewapend met de strijd te zullen bemoeien.

Het zwaarst waren de gevechten rond de Raateweg bij Suomussalmi. Twintig onverharde kilometers in het noordoosten die hier Fins Karelië en Russisch Karelië verbonden, een gebied met één cultuur en een eigen taal, door een grens gescheiden. Rond Raate – de naam van een boerderij in the middle of nowhere – vochten de Finnen in 1939 tegen de Sovjets net als de Oekraïners nu tegen de Russen. Vol overgave, met leeuwenmoed. David tegen Goliath.

In het Winteroorlogmuseum aan het eind van de Raateweg, buigt conservator Eino Heikkinen (43), kaal hoofd en noormannensik, zich over een langgerekte vitrine met een maquette met een file van honderden tanks, pantserwagens, legervoertuigen en militairen van de Sovjets. ‘De 44e divisie van de Sovjets kwam in 1939 vanaf de grens in colonne aangereden over deze smalle besneeuwde weg’, legt hij uit. ‘De Finnen schakelden de bestuurders van de voorste tank uit, en maakten hem onklaar. De colonne kon er niet langs en kwam tot stilstand. In de bossen langs de weg voerden Finse soldaten op ski’s een ware guerrillaoorlog, waardoor de Sovjetsoldaten niet van de weg af durfden. Er lopen daar ook bruine beren rond. En het ijs op de meren was niet stevig genoeg om de tanks en pantserwagens te dragen.’

Aan de achterkant van de colonne wisten de Finnen de Russische voedselvoorziening af te snijden, waardoor op de Raateweg 10.000 soldaten, die ook nog eens onvoldoende gewapend waren tegen de extreme koude, in de val zaten. Ze aten sneeuw, tot ze doodvroren of van honger omkwamen. De 44e divisie bestond uit Oekraïners – vandaar het monument. Oekraïne maakte in 1939 deel uit van het Sovjetrijk. Het monument staat er sinds 2009. Tot de perestrojka, het hervormingsprogramma van partijleider Mikhail Gorbatsjov vanaf 1985, was het in de Sovjet-Unie verboden om over de Winteroorlog te schrijven.

De maquette in het museum doet denken aan de beelden van eerder dit jaar, toen Russische tanks één grote file vormden in de richting van Kiev, en niet vooruit konden komen. Buiten het Winteroorlogmuseum staat een kleine, hopeloos verouderd ogende Sovjettank, die destijds is buitgemaakt op de Russen. ‘Ze gebruiken dit model tank nu ook in Oekraïne’, lacht Heikkinen.

Iets verder buiten het museum is een groot veld, bezaaid met 17.000 blokken graniet. In het midden staat een soort open toren met daarin allemaal kleine klokjes, die zachtjes tinkelen in de wind. ‘Zelfs als een persoon sterft, leeft de herinnering voort’, staat er. In de omgeving van Suomussalmi kwamen in totaal 17.000 jongemannen om in die winter van 1939-1940. Het merendeel (zo’n 15.000) kwam uit de Sovjet-Unie, de rest bestond uit Finnen. ‘Met superieure kracht win je niet alle veldslagen’, is de afsluitende zin in de korte documentaire over de Winteroorlog die het museum toont.

De weerstand in heel Finland was destijds zo groot dat de Sovjets in maart 1940 genoegen moesten nemen met een paar veroverde stukken in het zuidelijke deel van Karelië, en de aanval staakten. In het noordelijke deel ging geen centimeter van Fins Karelië verloren.

Wake-upcall

De Russische inval in Oekraïne in februari was een lang uitgestelde wake-upcall voor de Finnen. De tijd van balanceren tussen Oost en West was definitief voorbij. De publieke opinie nam in korte tijd een wending. Terwijl nooit meer dan een vijfde van de Finnen heil zag in een NAVO-lidmaatschap, was binnen de kortste keren ruim 80 procent vóór. De heroïsche strijd van de Oekraïners tegen de Russische overmacht haalde de herinneringen naar boven aan de Winteroorlog, en deed de Finnen realiseren dat de Russen niet te vertrouwen zijn. Eind juni stemde de NAVO-top in Madrid in met het Finse lidmaatschap.

Finland is geen deel van Scandinavië, het is een noords land. Kijk op de kaart en je ziet dat de Finse landmassa veel meer vergroeid is met Rusland dan met Noorwegen of Zweden. De hele negentiende eeuw was Helsinki onderhorig aan de Russische tsaren. De oude monumenten in de hoofdstad dateren allemaal uit die tijd.

In een theehuis aan een kabbelende jachthaven ten westen van Helsinki ontmoeten we de Finse oud-premier Alexander Stubb (54). In sneltreinvaart overloopt hij de Finse geschiedenis. Maar hoe kon de publieke opinie zo snel veranderen, willen wij weten. Stubb: ‘Wij vinden hier op het gebied van buitenlandse politiek makkelijk overeenstemming. Als het tij keert, gaat iedereen mee. Wij Finnen reageren altijd heel snel op grote veranderingen in de geschiedenis.’

Je snel kunnen aanpassen: dat is hier de volksaard. Van een lange winter met donkere dagen waarin het hele land door sneeuw is bedolven, gaan de Finnen elk jaar weer naar een groene zomer waarin de zon nauwelijks ondergaat en de nachten niet meer zijn dan een paar uur schemering, zeker in het noordelijke deel. Finnen, gewend aan de elementen, weten wat aanpassen is.

De sportieve Stubb, gekleed in een turkoois wielertruitje van het Italiaanse merk Bianchi, doceert boven een kopje thee. ‘In 1809, toen Zweden ons verloor aan Rusland, werden we een autonoom deel van Rusland. We focusten op onze eigen identiteit, onze cultuur, onze uniciteit, onze taal, we creëerden onze eigen munt, de Finse mark, en gaven vrouwen stemrecht om ons zo veel mogelijk te onderscheiden van Rusland. In 1917, toen we onafhankelijk werden, was dat niet met een overweldigende meerderheid, 100 tegen 88 of zo. Maar we besloten het te doen, midden in de bolsjewiekse revolutie. En in 1944 accepteerden we met moeite vrede met Stalin.’ Hij laat onvermeld dat de Finnen in de Tweede Wereldoorlog samen met de nazi’s tegen de Sovjets vochten – alles beter dan Moskou. Na de Tweede Wereldoorlog moesten ze zelfs herstelbetalingen doen aan Rusland, 300 miljoen dollar. Dat zou nu 5 miljard dollar zijn.

Na de Tweede Wereldoorlog besloten de Finnen om Moskou niet verder van zich te vervreemden en gingen ze akkoord met een buitenlandse politiek die was gebaseerd op neutraliteit. Geen Europese Unie, geen NAVO. Stubb en zijn conservatieve Nationale Coalitiepartij waren nooit echt gewonnen voor die strikte neutraliteitspolitiek, waarvan de Finse president Urho Kekkonen tussen 1956 en 1982 het gezicht was, maar ze hadden ermee te leven. Het was de politiek van het evenwicht, die bekend werd als ‘finlandisering’ (zie kader). Met de instorting van de Sovjet-Unie in 1991 kwam de omslag. Finland vroeg het EU-lidmaatschap aan en werd in 1995 lid.

‘En nu gebeurt hetzelfde’, zegt Stubb. ‘De Finse publieke opinie veranderde in één nacht, en we kozen voor de NAVO. Natuurlijk had de oorlog in Georgië in 2008 ons al wakker moeten schudden, en in 2014 de Krim. Maar Georgië was niet gewelddadig genoeg en de inname van de Krim was een stiekeme operatie. Het openlijke geweld van de Russen in Oekraïne deed de herinneringen aan de Winteroorlog en de grote agressor opleven. Als Poetin zijn Slavische broedervolk in Oekraïne kan afslachten, kan hij dat ook met ons Finnen doen.’ Zijn pro-NAVO-partij staat met 26 procent hoger dan ooit in de peilingen. Over elf maanden zijn er verkiezingen. (Update: op 30 maart 2023 keurde Turkije als laatste lidstaat de toetreding van Finland tot de NAVO goed.)

Nu is Sanna Marin (36) premier. Zij leidt namens de sociaaldemocraten de coalitie, en doet dat volgens waarnemers goed. Samen met de 74-jarige president en partijgenoot van Stubb, Sauli Niinistö, die in Finland ook over het buitenlandbeleid gaat, nam zij met gezwinde spoed de aanvraag tot het NAVO-lidmaatschap ter hand toen ze zag dat de publieke opinie zo snel veranderde. Poetin reageerde lauwtjes op de Finse voornemens.

De grenspost

De Winteroorlogmusea (ja, er is er nog een, in Kuhmo) met hun zorgvuldige en goed gedocumenteerde presentaties verwelkomden tot voor kort veel bezoekers uit Rusland die ook kennis wilden nemen van de inval in 1939 en de juist voor de Sovjets verschrikkelijke gevolgen. Langs de hele Fins-Russische grens stierven in die 105 dagen oorlog bijna 200.000 soldaten aan Sovjetzijde, terwijl de Finnen ‘slechts’ 25.000 man verloren. Door corona was het aantal Russische bezoeken al teruggelopen. En toen koos Poetin er met zijn drieste actie in Oekraïne voor om zijn land te isoleren. Dus is er nauwelijks nog een Rus in Finland te bekennen.

Bij de grensovergang van Vartius zitten twee Finse douanebeambten zich achter gepantserd glas stierlijk te vervelen. De douanier aan de uitgaande zijde vertelt dat het erg stil is. ‘Russen mogen nog wel Finland in, maar alleen als ze er nabije familie hebben, of een huis. En andersom ook, als Finnen Russische vrouwen hebben. Ze moeten dat met documenten aantonen. Vroeger hadden we hier zeker 400.000 grenspassages per jaar. Nu misschien nog 70.000. En vanaf augustus mogen er ook geen trucks meer de grens over.’ Speurhonden en drones moeten illegale grensoverschrijdingen voorkomen.

Voor veel Finnen is de gesloten grens een financiële aderlating. Zij gingen geregeld naar Rusland om te tanken. De benzine in Finland is met 2,60 euro de liter nog duurder dan die in België. En ze trokken de grens over om alcohol te kopen, door de hoge belasting helemaal onbetaalbaar in Finland. Een biertje in een Fins café kost 10 euro, niet alleen in Helsinki, ook in deze uithoek. Alles is overigens peperduur in Finland.

Eino Heikkinen, de conservator van het Raatemuseum, ging tot voor kort geregeld naar de omgeving van de Russische stad Kostomoeksja, voor de gezelligheid. Een prachtig deel van Karelië, zegt hij. Hij voelde zich dan een soort tijdreiziger, zo antiek zijn de levensomstandigheden aan de andere kant van de grens. Met zijn vrienden sprak hij Karelisch, een taal die verwant is aan het Fins en die aan beide zijden van de grens wordt gesproken. Ze hadden het dan vaak over de verhalen uit de Kalevala, het negentiende-eeuwse heldenepos over Karelië. De Kalevala is in 1849 samengesteld op basis van mondeling overgeleverde volkspoëzie. Met een tovenaar die de kantele speelt, het lokale snaarinstrument, in de hoofdrol. De Kalevala begint met een scheppingsverhaal waarin hemel, aarde, zon en maan ontstaan uit brilduikereieren. Fantasie als overlevingsbrandstof in dit deel van de wereld vol meren en bossen en wegen waar je kilometers lang geen andere auto tegenkomt. Rusland komt Heikkinen niet meer in, bij gebrek aan eerstelijnsfamilie. Net zo min als zijn Russische vrienden nog naar Finland kunnen komen.

Economische schade

Helemaal in het zuidoosten, op 150 kilometer van Sint-Petersburg, bevindt zich op de grens met het land van Poetin het treinstation van Vainikkala. Hier passeren in normale tijden lange treinen met goederen en petrochemische spullen: mest, ruwe olie, gas. Finland verdiende goed aan het raffineren en verder exporteren van Russische ruwe olie. Die tijd is bijna voorbij. Voor de stationsrestauratie zitten twee oudere mannen, van wie er een met zijn grote baard en lange manen een kopie van de Russische schrijver Lev Tolstoj lijkt. Binnen staat Ville Laihia (30) enthousiast het bezoek te woord. Hij spreekt perfect Engels, dat hij zichzelf via cursussen heeft aangeleerd, en runt hier met zijn moeder Margarita een restaurant annex dorpswinkel.

‘Er is nu nog wel wat vrachtvervoer’, vertelt hij. ‘Maar dat zal met de olieboycot gaan stilvallen.’ Hij moest het voor zijn omzet vooral hebben van passagierstreinen tussen Sint-Petersburg en Helsinki. De Russen stapten dan meestal in Vainikkala uit en lieten zich met klaarstaande bussen vervoeren naar de speciaal voor hen neergezette shoppingmall in de nabijgelegen grensstad Lappeenranta. Daar kochten ze westerse spullen in tegen een betere prijs dan in het relatief dure Helsinki, 250 kilometer verder naar het westen. Laihia wijst naar het lege parkeerterrein buiten. ‘Daar stond het dan tjokvol bussen. De helft van mijn klandizie bestond uit Russen. Die inkomsten zijn dus weggevallen.’

Hij is niet bang dat het grensverkeer met Rusland door de Finse toetreding tot de NAVO voor altijd stil komt te liggen. ‘De Russen doen ook zaken met de Baltische Staten, dus voor Finland zal het op termijn niet uitmaken.’ Over de oorlog in Oekraïne heeft hij anders dan de meeste Finnen niet zo’n geharnaste mening. ‘Mijn moeder is een Russische uit Sint-Petersburg. En ik kan hier ook Russische televisie ontvangen. Ik krijg dus beide kanten mee. De waarheid zal wel ergens in het midden liggen.’

In Lappeenranta (73.000 inwoners) is het stil in het winkelcentrum Isokristina. In de hal van het ernaast gelegen moderne stadhuis probeert Päivi Pietiläinen, verantwoordelijk voor de internationale relaties van de stad, de economische schade te relativeren. ‘We zien een verlies van 1 miljoen euro per dag in de toeristische bestedingen in de regio doordat er minder Russische dagjesmensen en overnachtingen zijn. Maar gelukkig is Zuid-Karelië erin geslaagd om veel binnenlandse bezoekers aan te trekken, en ook toeristen uit Europa en andere delen van de wereld.’ Het is prachtig weer in het schilderachtige Lappeenranta aan het meer van Saimaa, het op drie na grootste meer van Europa, maar de terrassen zijn ondanks het optimisme van Pietiläinen toch akelig leeg.

De Finse export naar Rusland was vrij gering. In 2021 was het aandeel 5,4 procent en in Zuid-Karelië 6 procent. Individuele bedrijven met investeringen in Rusland zijn wel getroffen door de oorlog in het verre Oekraïne. Nokian Banden moest een fabriek nabij Sint-Petersburg sluiten. Op de beurs is de onderneming, die vooral winterbanden produceert, sinds de inval in Oekraïne twee derde van zijn waarde kwijtgeraakt. Toch zal de Finse economie dit jaar volgens bankrapporten nog met 2 à 3 procent groeien.

Dienstplicht

De Finse neutraliteit na de Tweede Wereldoorlog had een prijs: een sterk leger van dienstplichtigen en reservisten. Anders dan de kleinere NAVO-lidstaten kon Helsinki zich niet veilig wanen achter de brede rug van de Amerikanen. Finland kent daarom nog altijd dienstplicht voor jongemannen en heeft een goed getraind staand reservistenleger van 280.000 man. Indien nodig kan het daarnaast nog eens 900.000 man oproepen. Er wordt over gedebatteerd of ook vrouwen niet verplicht een jaar in het leger moeten.

De Finnen zijn trots op hun grote, goed uitgeruste leger. Finland haalt met 1,96 procent van het bbp op een haar na de NAVO-norm van 2 procent. In het andere Winteroorlogmuseum, in Kuhmo, zegt gemeenteambtenaar Hilkka Tampio (60) dat ze niet zeker weet of het een goed idee is dat Finland bij de NAVO gaat. ‘We weten niet wat er gaat gebeuren. Misschien moeten de Finse soldaten straks ergens anders vechten.’ De NAVO profiteert in haar ogen meer van Finland dan andersom.

Met die lange oostgrens met Rusland, en de zee in het zuiden (de Finse Golf) en het westen (de Botnische Golf) voelt Finland als een eiland aan. Met het leger als belangrijkste pijler van de samenleving, kan een andere vergelijking niet uitblijven. Eigenlijk is Finland een soort Israël. Zo komen er verplicht schuilkelders onder alle gebouwen groter dan 1200 vierkante meter. Als er een oorlog uitbreekt, is er voor alle Finnen een ondergrondse schuilplek. De Rus is voor Finland net zo’n onpeilbare bedreiging als vroeger de Arabieren en nu Iran.

Diplomaten in Helsinki kunnen zich goed vinden in de vergelijking met Israël. ‘In alle facetten van de samenleving is het land voorbereid op een crisissituatie’, zegt een van hen. Of zoals oud-premier Alexander Stubb het zei: ‘De Finnen zijn prepared.’ Het Engels maakt geen onderscheid tussen bereid zijn en voorbereid zijn. De Finnen zijn het allebei.

Terug naar het moederland

De zoon van Marrita Lepistó (64) woont in Westzaan, een dorp benoorden Amsterdam. Lepistó werkt sinds kort in het museum aan de Raateweg en woonde tot haar scheiding in Nederland. ‘Mijn zoon van 27 kreeg toen hij 18 werd ook een oproep om in dienst te gaan. Maar doordat hij in het buitenland woonde, was hij niet verplicht om te komen opdraven. Nu heeft hij spijt, omdat hij niet kan meevechten als Finland wordt binnengevallen.’

Niets nieuws onder de zon. In de Winteroorlog keerden honderden naar Canada en de Verenigde Staten geëmigreerde Finnen terug om mee te doen in het heldenepos tegen Rusland.

Ville Laihia, van het stationsrestaurant in Vainikkala, diende tien jaar geleden. Hij was ‘tankman’. ‘Ik heb volledig vertrouwen in het leger’, zegt hij. ‘Het Finse leger heeft maar één reden van bestaan: het Russische leger tegenhouden. De dienstplicht schept ook een nationaal verband. Het enige wat alle Finse mannen gemeen hebben, is dat leger. Hoe verschillend ook, ze hebben altijd iets om over te praten.’

Het leger is overal zichtbaar aanwezig. Ga op een willekeurige avond een provinciestad als Kuopio binnen, en je komt op een muziekfestival met duizenden bezoekers waar een legerorkest van dienstplichtigen jazzstandards speelt onder een banier waarop staat ‘Nationale Defensie is van ons allemaal’. Naast het podium worden flitsende filmpjes vertoond over de luchtmacht en de marine. Kom je op de volkomen lege binnenweg bij Vainikkala een keer een auto tegen, dan is het een legertruck.

Finland weet zich ook zonder de NAVO klaar om de Russen te weerstaan. ‘Wij zijn nog betere strijders dan de Oekraïners’, vinden ze unisono. Boven de monumentale ingang van het schitterende Centraal Station in Helsinki wappert solidair de Oekraïense vlag. In het sierlijke voormalige buffet zit sinds kort het hippe restaurant Olivia. Op zondagavond eten moeders en vriendinnen er een laatste hap met hun zonen en vriendjes in uniform, die op alles zijn voorbereid, voor ze teruggaan naar hun kazernes aan de grens met Rusland.