‘Als een president de rechtsstaat met de voeten treedt, aan wie zijn ambtenaren dan nog gehoorzaamheid verschuldigd?’

‘ ‘Speaking truth to power’ maakt deel uit van het principe van ambtelijke loyauteit: als politici dwalen moeten ambtenaren hen op basis van hun expertise en inzichten erop wijzen dat ze verkeerde beslissingen nemen’, schrijft professor bestuurskunde Annie Hondeghem (KU Leuven). Ze kijkt met grote ogen naar het DOGE-schouwspel dat zich ontvouwt in de VS.

“I lie and I cheat” was een popular lied in de jaren 80, gezongen door Won Ton Ton. Wie had durven denken dat dit de norm zou worden voor de machtigste man van deze wereld, de Amerikaanse president?

Oekraïne zou zelf gestart zijn met de oorlog tegen Rusland; de VS hebben al meer dan 500 miljard uitgegeven aan militair materieel in Oekraïne; een recente vliegtuigramp is te wijten aan het DEI-beleid bij de luchtverkeersleiding, …

Dit zijn maar enkele van de onwaarheden die hij de voorbije weken de wereld heeft ingestuurd. Helaas wordt dit amper tegengesproken, want factchecking is ondertussen verbannen in de VS.

In normale democratieën bieden administraties een tegenwicht tegen de wisselvalligheid van de politiek. Zij moeten de continuïteit garanderen tegen snelle politieke veranderingen. Politici denken immers al te vaak op de korte termijn (tot aan de volgende verkiezingen), terwijl de ambtenaren op de lange termijn kunnen denken. Helaas heeft Trump met zijn handlanger Musk ook de ontmanteling van de overheid, die wordt weggezet als de zogenaamde ‘deep state’, ingezet. De top van de administratie wordt ontslagen en vervangen door politiek gelijk gezinden.

In de US bestaat het zogenaamde ‘spoils system’ al langer en hebben alle presidenten van die mogelijkheid gebruik gemaakt om ‘political appointees’ te benoemen zodat ze ervan verzekerd zijn dat de administratie de visie van de politiek uitvoert. De voorbije tijd loopt het echter de spuigaten uit. Niet alleen wordt de top van de administratie vervangen, en worden critici naar de uitgang verwezen, maar de figuren die aan het hoofd van departementen en agentschappen komen zijn vaak van bedenkelijk allooi.

Slaafse onderdanigheid aan de president is het belangrijkste criterium geworden. Bekwaamheid of verdienste (het zogenaamde merit principe) is van geen belang meer. Een schoolvoorbeeld hiervan zijn de topbenoemingen in het FBI (Federal Bureau of Investigation). Welke gerespecteerde buitenlandse inlichtingendienst zal tegenwoordig nog bereid zijn om informatie door te spelen aan het FBI als er geen vertrouwen meer is dat er op een onpartijdige wijze met die informatie zal worden omgesprongen.

Maar naast de ‘political appointees’ heeft Trump aan Musk als zogenaamde adviseur ook een vrijbrief gegeven om de ‘civil service’ zelf onderuit te halen. De federale administratie van 2 miljoen ambtenaren moet dringend gesaneerd worden via DOGE (Department of Government Efficiency). Hele administraties worden opgedoekt, waaronder het sterk geapprecieerde USAID dat wereldwijd een belangrijke rol speelt in de bestrijding van hongersnood en epidemieën.

DEI (diversity, equality, inclusion) programma’s worden stop gezet en wie sympathie getoond heeft hiervoor mag een nieuwe job zoeken. Ambtenaren krijgen per mail een vraag om te rapporteren wat ze de afgelopen week gedaan hebben en als ze hier niet op antwoorden worden ze ontslagen.

De vakbonden zijn er met dank aan de rechtbanken al in geslaagd om de meeste excessen tegen te houden, maar de vraag is hoelang dit nog zal duren. Trump versterkt immers ook in toenemende mate zijn greep op de rechterlijke macht, niet alleen op het hooggerechtshof, maar ook op lagere rechtbanken.

De geroemde ‘checks and balances’, die voor een evenwicht moeten zorgen tussen de uitvoerende, de wetgevende en de rechterlijke macht, één van de pijlers van de Amerikaanse samenleving, moeten op de schop in het voordeel van de presidentiële macht.

Dit alles is voorbereid en wordt ondersteund vanuit Project 2025,  een verzameling van conservatieve beleidsvoorstellen van The Heritage Foundation om de federale regering van de Verenigde Staten te hervormen.

Vanuit eigen land kijken we met grote ogen naar dit jammerlijke schouwspel. Velen denken wellicht: dit kan bij ons niet gebeuren. Maar als je ziet hoe het illiberalisme opgang maakt in andere Europese landen (cf Hongarije, Slovakije, Italie, …), mogen we er niet vanuit gaan dat autoritaire trekjes aan andere kant van de oceaan zullen blijven.

Ook in ons land is waakzaamheid geboden. De rechterlijke macht komt regelmatig onder druk te staan omdat ze zich te activistisch zou opstellen, bijvoorbeeld in dossiers van asiel en migratie. Sommige politici pleiten voor het installeren van een ‘volksberoep’ zodat het parlement arresten van het Grondwettelijk Hof naast zich neer mag leggen. Een partijleider heeft recent het optreden van Musk via X bejubeld (later is de tweet terug ingetrokken). Een politieke partij heeft in haar verkiezingsprogramma geschreven dat er een meldingssysteem moet opgezet worden voor professoren die zich bezondigen aan woke. Het discours over het te grote overheidsbeslag vindt in brede kringen gehoor en bureaucratie-bashing is ook bij ons bon ton. De kritiek op het middenveld vanuit bepaalde partijen haakt hierbij aan.

Is onze overheid dan perfect en is nadenken over een efficiëntere overheid dan niet aan de orde? Uiteraard niet. Een van de belangrijkste werven is om de ‘publieke’ dienstverlening te herstellen, dit wil zeggen een dienstverlening die toegankelijk is voor burgers, waar men gehoor krijgt, en dit niet alleen via chatboxen, waar ambtenaren nog bereikbaar zijn voor een face-to-face gesprek of telefoon, waar er geen wachtlijsten zijn, en waar men niet van het kastje naar de muur gestuurd wordt.

Dit geldt trouwens niet alleen voor de dienstverlening van de overheid, maar ook van veel andere actoren (denk aan banken, telecom bedrijven, mutualiteiten, vakbonden, enzovoort).

Goed bestuur

In de bestuurskunde bestaan er verschillende modellen met kwaliteitsmaatstaven voor goed bestuur (good governance). Efficiëntie of het realiseren van een goede input-output verhouding maakt daar standaard deel van uit. Maar ook effectiviteit: bereikt de overheid de doelstellingen die het vooropgesteld heeft met het beleid. DOGE kan misschien wel de federale administratie slanker maken, maar als dit ertoe leidt dat essentiële overheidsprogramma’s in het domein van ontwikkelingshulp, onderwijs, milieubescherming, armoedebestrijding, enzovoort op de schop moeten, bereikt men het tegendeel van goed bestuur.

Een ander essentieel principe van goed bestuur is het respect voor de rechtsstaat. In een rechtsstaat is de overheid gebonden aan het recht (the rule of law); wetten en regels begrenzen dus hoe de overheid macht uitoefent. Burgers hebben fundamentele rechten (grondrechten) die de overheid niet zomaar mag beperken. Er is een scheiding der machten en een onafhankelijke rechtspraak.

De vraag is dan ook wat dit betekent voor (Amerikaanse) ambtenaren. Als de Amerikaanse president de regels van de rechtsstaat met voeten betreedt, aan wie zijn ambtenaren dan nog gehoorzaamheid verschuldigd: aan de ‘government of the day’ of aan de grondwet en de rechtsstaat. ‘Speaking truth to power’ maakt deel uit van het principe van ambtelijke loyauteit: als politici dwalen moeten ambtenaren hen op basis van hun expertise en inzichten erop wijzen dat ze verkeerde beslissingen nemen.

Deze attitude is echter alleen mogelijk als ambtenaren een zekere bescherming hebben tegen politieke willekeur én als er sprake is van respect voor de ambtenarij. In andere omstandigheden wordt het moeilijk om van ambtenaren te verwachten dat ze het nodige weerwerk kunnen bieden tegen autoritaire leiders. Van bescherming en respect is in het Department of Government Efficiency echter geen sprake meer.

Annie Hondeghem is professor bestuurskunde aan het KU Leuven Instituut voor de Overheid.