‘Als de migratiecrisis niet opgelost raakt, kan er veel gaan schuiven in Europa’

Raken de Europese leiders het deze week na drie jaar eens over een gezamenlijke aanpak van de vluchtelingencrisis? De minitop van zondag leverde niets op, maar volgens Luuk van Middelaar, gewezen adviseur van Herman Van Rompuy, ligt alles voor een deal al op tafel. ‘Italië zal in de kou blijven staan.’

Voor een vergadering van vier uur vlogen zondagmiddag zestien leiders van EU-lidstaten naar Brussel. Ze zien elkaar donderdag alweer voor een officiële top, maar de Duitse bondskanselier Angela Merkel is zo wanhopig op zoek naar een oplossing voor de asielcrisis – die zich eerder in haar eigen regering afspeelt dan aan de buitengrenzen van Europa – dat ze zo snel mogelijk wilde onderhandelen. Veel leverde die vergadering niet op, en het is onzeker of er tegen het einde van de week een oplossing op tafel zal liggen.

Luuk van Middelaar was al vóór hij voor toenmalig Europees president Herman Van Rompuy ging werken een van de scherpste denkers in Europa – hij schreef onder meer het bekroonde het boek De passage naar Europa. Tegenwoordig is hij hoogleraar en columnist. Wanneer we hem opzoeken in Vorst denkt hij dat ook deze crisis, zoals wel vaker in de EU, met een sisser zal aflopen.

‘Als we de migratiecrisis nu niet oplossen, is er over vijf jaar geen Europese Unie meer’, zegt staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken (N-VA). Heeft hij gelijk?

Luuk van Middelaar: Het hoort bij het vak van politici om momenten van urgentie in zulke zinnen te vertalen, zeker? De Duitse bondskanselier Angela Merkel, toch nog net iets bekender in de EU, heeft het ook over een existentiële vraag voor de Unie. Als ze geen oplossing vinden, is het duidelijk dat er veel kan gaan schuiven. Dat zou het einde van de Schengenzone kunnen betekenen, waarbij de binnengrenzen tussen de lidstaten weer dicht gaan. Al kunnen we ons ook afvragen waarom er in hemelsnaam een Duitse regeringscrisis is uitgebroken over asielzoekers, terwijl het aantal mensen dat naar Europa probeert te komen slechts een fractie is van drie jaar geleden.

Inderdaad, de crisis is eigenlijk al voorbij.

Van Middelaar: Voor een groot stuk is ze opgelost, ja. We moeten vaststellen dat Merkels besluit om in september 2015 de Duitse grenzen niet te sluiten voor de vluchtelingen die door de Hongaarse premier Viktor Orbán op een bus waren gezet en door Oostenrijk verder trokken nog altijd niet verwerkt is. Noch mentaal, noch juridisch, noch politiek. Dat is een onverwerkt trauma, of toch een graat in de keel, om eens een minder zware term te gebruiken. Zowel de Duitse buitenlandminister Horst Seehofer (CSU) als Orbán in Europa probeert Merkel daarmee in de hoek te drijven. Ze willen dat ze alsnog toegeeft dat ze een grote fout maakte, en dat ze de Dublinverordening – de afspraak dat asielzoekers zich moeten aanmelden in het eerste EU-land waar ze aankomen – nooit buiten werking had mogen stellen.

Denkt u dat Seehofer en de CSU echt in staat zijn om de regering van Merkel daarover te laten vallen?

Van Middelaar: Dat is niet zijn intentie, dat zegt hij zelf. Maar het is duidelijk dat hij gelijk wil krijgen. Seehofer wil doen wat Merkel drie jaar geleden in zijn ogen had moeten doen: de grenzen sluiten. In Beieren mengt minister-president en CSU’er Markus Söderzich zich steeds luider in het debat, en die man heeft natuurlijk weer een andere agenda dan zijn partijgenoot in de Duitse regering. Hoe dan ook, dit is de ergste regeringscrisis voor Merkel sinds ze bondskanselier is. Op zulke momenten kunnen er altijd onvoorspelbare dingen gebeuren die niemand nog in de hand heeft.

Merkel moet nu zorgen dat ze een Europese oplossing kan vinden. Dat zal niet eenvoudig zijn. De financiële crisis van 2008 was een min of meer duidelijk conflict waarin twee kampen tegenover elkaar stonden: Noord en Zuid. De huidige crisis valt samen te vatten als een conflict tussen minstens drie kampen: Noord, Zuid en Oost, met respectievelijk Duitsland, Italië en Hongarije als woordvoerders. Dit keer lopen de breuklijnen soms zelfs door landen heen, met binnenlandse politici die elkaar onderling bevechten. Als Merkel met lege handen thuiskomt van de top, zal de CSU wel moeten doorzetten, daarvoor heeft ze zich te diep ingegraven. Maar goed, ze zal uiteindelijk wel iets rond krijgen, dus zal het met een sisser aflopen.

De tegenstellingen zijn groot. De Duitsers willen terug een striktere naleving van de Dublin-regels, terwijl in Italië net een regering verkozen is die ervoor wil zorgen dat die regels worden opgeheven en het land niet met zoveel asielzoekers blijft zitten.

Van Middelaar: We hebben ‘Dublin’ in 2015 ook al proberen te hervormen en een verplichte vorm van solidariteit proberen af te dwingen. Dat was het spreidingsplan waarmee 160.000 vluchtelingen over de EU moesten worden verdeeld. Principieel was dat de juiste beslissing, maar men heeft ze nogal ongelukkig en dus ook zonder succes proberen te forceren met een meerderheidsbesluit. Eigenlijk was het een alliantie van het Noorden en het Zuiden tegen het dwarsliggende Oosten, en dat is op niets uitgedraaid.

Sindsdien is het verzet van Orbán alleen maar zelfbewuster geworden. Hij heeft daar succes mee, momenteel tekent er zich een alliantie van het Noorden en het Oosten af, tegen het Zuiden. Dan wordt ‘Dublin’ niet hervormd, en iedereen moet zijn eigen asielzoekers blijven opvangen. De maatregelen die voor de Europese top van donderdag en vrijdag worden voorbereid, laten Italië in de kou staan, terwijl de Lega en ook de Vijfsterrenbeweging net aan de macht zijn gekomen om hun eigen asielcrisis op te lossen. Italië zal compensatie krijgen met wat meer steun en met iets als het plan van Europees president Donald Tusk, waarbij asielcentra in Afrika ervoor moeten zorgen dat minder migranten Europa binnenkomen.

Zoals u het zegt, is de deal eigenlijk al rond.

Van Middelaar: Er zal geen vorm van verplichte solidariteit komen, nee. Landen als Zweden en Duitsland zullen misschien vrijwillig afspraken maken met Zuid-Europese landen, maar dat valt nog te bezien. Italië is hier ongelukkig mee, waarmee eventueel een derde alliantie – tussen het Zuiden en het Oosten – mogelijk wordt. Viktor Orbán gaf onlangs een speech in Boedapest waarin hij zei dat de nood aan solidariteit verdampt als we eenvoudigweg iedereen tegenhouden. Met nul asielzoekers of migranten die Europa binnenkomen hebben we uiteraard geen spreidingsplan nodig. Dat is dan een trumpiaanse alliantie, waar de Oostenrijkse bondskanselier Sebastian Kurz misschien ook bij hoort. Ik denk nochtans dat een meerderheid van de Italiaanse, Oostenrijkse en zelfs de Hongaarse bevolking het daar niet mee eens is. De meerderheid wil een strengere bewaking van de grenzen, maar wil volgens mij nog altijd oorlogsvluchtelingen opvangen.

Vallen er met Orbán überhaupt compromissen te sluiten?

Van Middelaar: Ik weet niet hoe dwars hij zal liggen, dat is speculeren. Maar het is niet zo moeilijk om je voor te stellen dat Orbán er belang bij kan hebben om Angela Merkel te doen vallen. Daarmee splijt hij niet alleen de christendemocratie in Duitsland, maar misschien wel in heel Europa. Dan ontstaat er een Europese fractie die bij de CDU van Merkel aanleunt, en een fractie die op de CSA lijkt en die Orbán kan leiden. Ook dat vertelde hij in zijn speech in Boedapest: hij blijft bij de EVP om die partij te hervormen en naar zijn hand te zetten.

U hebt voor Herman Van Rompuy gewerkt. Bent u zelf een EVP’er?

Van Middelaar: Nee. Ik heb weleens een lidkaart gehad van een liberale partij, maar ondertussen ben ik alweer bijna tien jaar partijloos.

Hoe kijkt u naar de Europese christendemocraten? Ze krijgen de kritiek dat ze Orbán niet uit de partij zetten, terwijl ze zelfs bezig zouden zijn om de vergelijkbare PiS-partij uit Polen aan boord te halen.

Van Middelaar: Dat heb ik ook gelezen. Zoveel schaamteloosheid verbijsterde mij eerlijk gezegd. Het Burgerplatform, de partij van de Pool Donald Tusk, is ook al lid van de EVP. Hij is de grootste vijand van Jaroslaw Kaczynski, de leider van de PiS-partij. Hoe ze die twee in dezelfde partij willen krijgen, is mij een raadsel. Maar de EVP is duidelijk doodsbenauwd om haar dominante machtspositie in Europa te verliezen. Helmut Kohl, de oud-bondskanselier van Duitsland, heeft het weleens gezegd: we gaan de EU niet uitbreiden om haar vervolgens aan de socialisten uit te leveren.

Een van de redenen waarom de vluchtelingencrisis na 2015 werd bedwongen, was de deal die de EU met Turkije sloot om vluchtelingen tegen te houden. U verdedigde die toen. Zou u ook het plan van Tusk om asielcentra in Afrika te openen verdedigen?

Van Middelaar: Ja. Ik heb het nog niet helemaal juridisch uitgeplozen, en voorlopig is dat ook nog niet mogelijk, maar als het doel onder meer is om de smokkelbusiness op te doeken, vind ik dat zeker verdedigbaar. De Middellandse Zee is een massagraf geworden, en eigenlijk zijn het smokkelaars die bepalen wie Europa binnenlaat en wie niet. Degenen die hier aankomen maken een kans, degenen die geen geld hebben voor de oversteek niet. Het zou goed zijn als we dat cynische spel kunnen stopzetten.

Kijk, Europeanen willen best opvang bieden aan asielzoekers, maar niet aan alle economische migranten. De mensen die vanuit Afrika naar de EU proberen te komen – dat is iets anders dan de Syriërs – zijn voor misschien wel 80 procent economische migranten. Het is ook voor hen beter als het sneller duidelijk is dat zij Europa niet binnenkunnen en moeten terugkeren. Tenzij wij tijdens een publiek debat beslissen dat we ook economische migranten willen opnemen, dat kan voor mij natuurlijk ook.

Is het een realistisch plan? Een land als Tunesië, dat altijd wordt genoemd als locatie van zo’n opvangcentra, staat niet te springen om ermee te beginnen.

Van Middelaar: Het zal moeilijk worden, maar we bevinden ons in Europa ook in een buitengewoon moeilijke situatie. Verkiezing na verkiezing komt extreemrechts dichter bij de macht. We moeten wel íéts doen om dat een halt toe te roepen en ervoor te zorgen dat fatsoenlijke, democratische meerderheden overal in Europa mogelijk blijven. Daar is een zeker moreel leiderschap voor nodig, maar we moeten de problemen ook recht in de ogen kijken en de controle en het gezag over het migratievraagstuk herwinnen.

Maakt u zich soms zorgen over het voortbestaan van een democratisch Europa, of is dat een typische journalistenvraag?

Van Middelaar: Een beetje wel, ja. (lacht) Kijk, er zijn goede redenen om ons grote zorgen te maken over de toekomst van de Hongaarse democratie. De manier waarop Orbán omgaat met oppositiepartijen, de media en de rechterlijke macht is zeer zorgwekkend. Voor alle andere lidstaten van de EU valt het nog te bezien. In Polen is de PiS-partij aan haar eerste ambtstermijn bezig. De oppositie heeft nog wel even om zich te organiseren en bij de volgende verkiezingen weer een overwinning te boeken.

Hebt u nog vertrouwen in het welslagen van het Europese project? De verschillen zijn veel groter dan iedereen twintig jaar geleden dacht.

Van Middelaar: Europa houdt zich ook met heel andere dingen bezig dan twintig jaar geleden. Toen was de EU vooral bezig met het managen van de interne markt – iets waar alleen ‘stakeholders’ geïnteresseerd in waren. Sinds een jaar of tien heeft Europa af te rekenen met grote crises. Vorig week moest Griekenland voor de laatste keer aftekenen voor een lening die het land behoedt voor het bankroet. De eurocrisis was de eerste keer dat het voortbestaan van de EU zogezegd op het spel stond. De muntunie is vandaag stabieler dan in 2008, ook al is dat met veel rumoer en democratisch kabaal gepaard gegaan.

Er is ook vaak gezegd dat de Russische president Vladimir Poetin door het Europese front zou breken: landen als Hongarije, Cyprus en Griekenland hebben allemaal redenen om hem beter gezind te zijn dan wij. Ook dat is niet gebeurd. Alle sancties tegen Rusland zijn met unanimiteit goedgekeurd en verlengd, tot vandaag. Zelfs het Verenigd Koninkrijk is er na de brexit voorlopig niet in geslaagd om de andere lidstaten uit elkaar te spelen – iets waar de Britten nochtans bijzonder begenadigd in waren. We zullen nog moeten zien wat de gevolgen van de handelsoorlogen van de Amerikaanse president Donald Trump zijn, en wat de uitkomst van de migratiecrisis wordt. Dat raakt aan gevoelige kwesties zoals identiteit, soevereiniteit en voor sommigen zelfs religie.

Maar er zijn ook krachten die alles bij elkaar houden. Aan de zijde van de vrijheid en het fatsoen staat namelijk ook nog altijd ieders economische belang. De meeste Italianen weten goed genoeg dat het voor hun economie rampzalig zou zijn als ze de Schengenzone zouden verlaten.

De eurozone is nog niet helemaal crisisbestendig. Angela Merkel en de Franse president Emmanuel Macron sloten vorig week een voorakkoord over een hervorming en een Europees budget. Stereconoom Thomas Piketty zegt in dit nummer van Knack al meteen dat het lang niet substantieel genoeg is.

Van Middelaar: Het is inderdaad een verdunde versie van de voorstellen die Macron oorspronkelijk deed. De cijfers die in Parijs de ronde deden over een begroting voor de eurozone waren dan ook hallucinant. Vorige week is er niets meer over gezegd, maar Merkel liet in een interview met de krant Frankfurter Allgemeine weten dat het ‘iets in de lage tientallen’ zal worden, 20 of 30 miljard euro misschien. Is dat een bedrag waarmee je de eurozone kunt stabiliseren? Ik denk van niet, maar vanuit Frans perspectief is het vooral belangrijk dat die begroting er nu ís. In hun ogen kan dat op langere termijn uitbreiden.

Er komt ook geen minister van Financiën voor de eurozone – ik heb ook nooit begrepen waarom die er per se zou moeten komen. En inderdaad, er komt geen gezamenlijk depositogarantiefonds voor de banken. Dat bleef voor Duitsland een rode lijn: eerst moeten de banken zelf hun risico’s afbouwen. Zo’n fonds was nochtans wel nodig, de bankensector blijft dé zwakke plek van de eurozone.

Ondertussen lieten tien landen onder leiding van de Nederlandse financiënminister Wopke Hoekstra in een brief weten dat ze de plannen van Merkel en Macron al veel te ver vinden gaan.

Van Middelaar: Ik was heel verbaasd om te zien dat ook België en Luxemburg die brief hebben ondertekend. Dat kan alleen maar komen doordat het op het niveau van de ministers van Financiën en niet op niveau van de premiers werd afgesproken.

Maar die landen moeten naast de macro-economische discussie toch ook de politieke logica zien? In Berlijn was men buitengewoon opgelucht dat de Fransen een pro-Europese president hebben verkozen, dus moest Berlijn Macron wel iets gunnen om hem te helpen. Hij had zijn kiezers al veel meer beloofd dan hij kon waarmaken, Merkel kon hem niet met helemaal niets naar huis sturen. Het lijkt me ook voor de Benelux van belang dat Macron over vier jaar niet alsnog wordt verslagen door Marine Le Pen (Front National). Die afweging mag ook gemaakt worden.

Sinds enige tijd wordt de Nederlandse premier Mark Rutte steeds vaker genoemd als kandidaat-president van Europa. Denkt u dat hij een kans maakt?

Van Middelaar: Hij zegt zelf dat hij daar geen zin in heeft.

Zoiets zei Herman Van Rompuy ook tot heel kort voor zijn benoeming.

Van Middelaar: Ik ken Rutte een beetje, en ik denk echt dat hij dat meent. Hij is al sinds 2010 premier, en omdat Nederland het grootste land is van die coalitie van noordelijke landen wordt hij gezien als de woordvoerder ervan. Maar ik denk dat hij nog altijd in de eerste plaats zijn regering in Nederland over de eindstreep wil helpen.