‘Alleen door zelf meer bij te dragen kan Europa de VS overtuigen van het blijvend belang van de NAVO’

‘Als Europa voor haar veiligheid minder afhankelijk wil zijn van de uitslag van de Amerikaanse presidentsverkiezingen, moet het investeren.’ Aldus Sven Biscop, directeur van het programma “Europa in de wereld” aan het Egmont – Koninklijk Instituut voor Internationale Betrekkingen en docent aan de UGent.

“Ik denk dat de NAVO misschien voorbijgestreefd is”. Toen hij die woorden uitsprak, wist Donald Trump, de volgende President van de Verenigde Staten, wellicht niet echt wat hij bedoelde. Maar hij wist wel dat de uitspraak hem stemmen zou opleveren. En gewonnen heeft hij. Dit is dus duidelijk niet zomaar een marginale opinie. De mening dat Amerika teveel doet en Europa te weinig voor haar eigen veiligheid is in de VS wijdverspreid.

De NAVO zal niet snel ontbonden worden. Maar de kritiek op Europa is terecht. Denk de VS weg uit de NAVO en veel blijft er van de geloofwaardigheid van collectieve defensie (“Artikel 5”) niet over.

Net daarom is de twijfel die Trumps uitspraken gezaaid hebben zo gevaarlijk. Rusland gaat de Baltische staten niet binnenvallen. Dat zou alle bondgenoten, de VS incluis, nog steeds verplichten hun onmiddellijke en onvoorwaardelijke militaire steun toe te zeggen. Poetin is veel slimmer. Hij heeft veel meer belang bij ambiguïteit. Dat geeft hem speelruimte voor een assertief beleid in de landen tussen NAVO/EU en Rusland.

Investeren in autonomie

Als Europa voor haar veiligheid minder afhankelijk wil zijn van de uitslag van de Amerikaanse presidentsverkiezingen, moet het investeren in strategische autonomie: de capaciteit om niet alle, maar bepaalde militaire taken desnoods alleen uit te voeren. Dat is nu net wat de nieuwe Globale Strategie van de EU, van juni 2016, vooropstelt.

Let op, dat betekent niet per se dat Europa als geheel veel meer moet uitgeven aan defensie. Wel dat elke individuele lidstaat zijn deel moet betalen. Het EU-gemiddelde van 1,5% van het BBP is een realistisch doel.

Bovenal moeten de Europeanen in defensie de stap zetten van samenwerking naar integratie. Enerzijds moeten capaciteiten in elkaar geschoven worden, anderzijds overtollige structuren weggesneden. Alleen zo kan er budgettaire marge komen om te investeren in de grote capaciteiten waarvoor we tot nu toe altijd op de VS moeten leunen. Denk bv. aan drones en satellieten, transport- en tankervliegtuigen, precisiegeleide munitie.

Alleen door zelf meer bij te dragen kan Europa de VS overtuigen van het blijvend nut van de NAVO. Tegelijk kan het dan zelf de veiligheidsproblemen in de eigen omgeving aanpakken. Al onder Obama was het duidelijk dat de VS niet langer bereid zijn al onze problemen op te lossen. Hoe meer we dat zelf kunnen, hoe minder risico op gevaarlijke Amerikaanse avonturen, zoals de invasie van Irak in 2003. Trump mag de Amerikaanse oorlogen in het Midden-Oosten dan wel veroordeeld hebben, hij lijkt ook te verlangen naar een dramatisch eindoffensief tegen IS. En het is al te makkelijk om zich voor te stellen hoe hij hard zou uithalen, volgens zijn beeld van een opperbevelhebber, moest een of ander incident hem provoceren. Hij heeft alvast aangekondigd het Amerikaans defensiebudget te willen vergroten.

Een voorliefde voor diplomatie

Diplomatieke oplossingen blijven natuurlijk onze voorkeur. De EU is sterk in diplomatie. Het akkoord met Iran was er zonder de EU nooit gekomen. Het Minsk-akkoord tussen Rusland en Oekraïne werd bemiddeld door Merkel en Hollande en ondersteund door EU-sancties en NAVO-afschrikking. Zal Trump de Amerikaanse steun in beide gevallen opzeggen?

Als hij het akkoord met Iran wil opblazen, als een symbolische daad vroeg in zijn presidentschap, zal Europa wellicht niet volgen. De Europese bedrijven zijn maar net opnieuw op de Iraanse markt actief geworden. Vooral is er zonder normale relaties met Iran geen dialoog tussen Iran en Saoedi-Arabië mogelijk. Dat is dan weer de absolute voorwaarde voor een akkoord over Syrië (en Jemen), waar Teheran en Riyad onrechtstreeks een oorlog uitvechten door de eigen bondgenoten te ondersteunen. In de gesprekken over Syrië valt de EU tot nu toe echter vooral op door haar afwezigheid.

Een akkoord met Poetin hoeft geen slechte zaak te zijn. Ook Obama streefde dat na, toch over Syrië. Met of zonder Trump zou dat een akkoord met Assad geweest zijn. Dat heeft de Russische militaire interventie maanden geleden al onvermijdelijk gemaakt. Daarom heeft Rusland er nu ook belang bij de oorlog te beëindigen. Poetins doel, de invloed die hij had ook behouden, is bereikt. Meer kan hij niet bereiken, want Assad kan niet verslagen worden, maar kan ook niet winnen. Trump mag dus geen te hoge prijs betalen: een akkoord over Syrië in ruil voor een uitverkoop in Oost-Europa zou niet de vroege demonstratie van leiderschap zijn die hij ongetwijfeld beoogt.

De Krim zal Russisch blijven en EU- of NAVO-lidmaatschap is voor Oekraïne niet in de aanbieding. Zoveel heeft iedereen al stilzwijgend erkend. Trump mag dat expliciteren, zolang hij de kern van het Minsk-akkoord respecteert: Moskou moet de controle over de oostgrens van Oekraïne teruggeven aan Kiev en de steun aan de separatistische rebellen stopzetten. De strategie van de EU is niet om al haar oostelijke buren te verleiden tot een nauw partnerschap, maar wel om hun autonomie te vrijwaren om zelf te kiezen door wie ze verleid willen worden. En om ze te steunen indien dat, zoals voor Oekraïne, Brussel is.

“Succes” in Syrië en de voldoening om openlijk erkend te worden als een groot leider door iemand die zichzelf ook als zodanig beschouwt, kunnen Poetin er misschien toe aanzetten een deal te sluiten met Trump. Maar even zo goed botst het tussen de twee. Poetin heeft er ook belang bij het conflict in Oost-Oekraïne te laten sluimeren, zodat hij het kan escaleren telkens Kiev of zijn bondgenoten niet naar zijn zin handelen of gewoon omwille van zijn binnenlandse populariteit. Twijfel over Trumps engagement in de NAVO kan ook zijn hebzucht aanwakkeren eerder dan zijn bereidheid tot compromis. En een akkoord over Syrië zonder zijn Iraanse bondgenoot is wellicht onmogelijk. Trump zal dan ook moeten kiezen, tussen afstand nemen van de NAVO of een deal met Poetin, en tussen geen akkoord met Iran of een akkoord over Syrië. Wat zijn voorkeur zal wegdragen: niemand die het weet.

China’s dominantie

Alsof dit Europa nog niet genoeg hoofdbrekens kan bezorgen, is er ook nog de vrees wat Trumps visie op handel kan betekenen voor de veiligheid in Azië. Als hij effectief het TPP-vrijhandelsakkoord (Trans Pacific Partnership) opzegt en tegelijk protectionistische maatregelen neemt tegen China, creëert hij een economisch en politiek vacuüm en een China dat nog gemotiveerder zal zijn om het op te vullen.

Nog meer landen die een middenpositie trachtten te bewaren tussen China en de VS zouden dan wel eens de weg van de Filippijnen kunnen opgaan, dat recent de banden met Beijing sterk aangehaald heeft. Landen die net als Europa afhankelijk zijn van een Amerikaanse veiligheidsgarantie, zoals Japan, zouden alternatieven kunnen beginnen overwegen.

De EU heeft daarentegen, in haar Globale Strategie, net aangekondigd meer vrijhandelsakkoorden te willen sluiten in Azië. Die winnen meteen aan politiek gewicht, meer dan de EU zich wellicht had voorgesteld. De EU kan natuurlijk de Amerikaanse veiligheidsgarantie niet overnemen. Ze kan echter wel een belangrijke rol spelen in het vrijwaren van enige politieke speelruimte voor die Aziatische landen die China’s dominantie eerder wantrouwen. Maar dan moet de Europese diplomatie veel resoluter en eensgezinder worden. Eerder dit jaar nog kon een intern verdeelde EU enkel akte nemen van het verdict in de arbitragezaak over de Zuid-Chinese Zee die de Filippijnen had aangespannen. Een lauwe reactie, die door onze Aziatische partners niet in dank werd afgenomen.

Nu of nooit

De verkiezing van Donald Trump heeft de kaarten herschud. Ook voor Europa, dat zich duidelijk overtroefd voelt door het gemak waarmee de toekomstige President onbesuisde uitspraken doet over zijn visie op de wereld. Maar daarom is de EU nog niet definitief afgetroefd. Als ze daadkracht en eensgezindheid kan tonen, ten minste.

De Brexit maakt dat uiteraard nog veel moeilijker. De Europese leiders mogen zich door de Brexit-onderhandelingen niet teveel laten afleiden van de enorme uitdagingen voor het buitenlands beleid. Ook als en wanneer het VK de EU effectief verlaat, zullen de overblijvende 27 er alle belang bij hebben de Britten te blijven betrekken bij het buitenlands en veiligheidsbeleid. Het VK moet echter beseffen dat het daar zelf om zal moeten vragen – je kan niet de deur dichtslagen en hopen dat je teruggevraagd wordt. Of denkt Londen echt dat een “special relationship” met het Amerika van Trump in zijn belang is?

Europa heeft veel troeven, maar het zal ze wel snel op tafel moeten leggen.