‘Alle signalen staan op rood, en toch ligt blijkbaar niemand echt wakker van kernwapens’

‘Een nieuwe wapenwedloop komt er niet aan, ze is er al. Voor het eerst sinds midden jaren tachtig dalen de aantallen kernwapens wereldwijd niet meer. Ze stijgen terug, en geen haan die er naar kraait’, schrijft professor Tom Sauer (UAntwerpen).

Alle signalen staan op rood. En toch ligt blijkbaar niemand echt wakker van het gebruik van kernwapens. In de jaren tachtig was het ook spannend en liepen er honderdduizenden te protesteren. Hoogstwaarschijnlijk is de kans dat kernwapens vandaag gebruikt worden groter dan veertig jaar geleden, maar vandaag wordt er niet door de Brusselse binnenstad gelopen.

Dat contrast is wel heel groot. Komt u niet meer op straat omdat het toen op het eerste zicht niet gewerkt heeft en er in Florennes atoomraketten werden gestationeerd ondanks de betogingen? Of protesteert u überhaupt niet meer omdat u niet gelooft dat deze vorm van protesteren tot beleidswijziging kan leiden, of hebt u het op zondag gewoon te druk met de kinderen en de kleinkinderen, die bij het woord atoomwapens zich al helemaal niets meer kunnen voorstellen? Of hebt u het geloof in de politiek opgegeven en bent u enkel gaan stemmen omdat het moest?

Of vindt u dat ontwapening totaal onrealistisch is in deze tijden en dat we daarom ook maar beter zelf onze kernwapens behouden? Dat laatste lijkt in ieder geval uit sommige peilingen naar voor te komen.

Laten we er vanuit gaan dat u zich dus bij het laatste iets kan voorstellen. Het logische gevolg is dan wel dat er niet meer ontwapend wordt en dat de dreiging blijft bestaan, tenzij u onvoorwaardelijk in de zogenaamde wederzijdse nucleaire afschrikking gelooft. Ook het beleid van de kernwapenstaten en hun allianties, zoals de NAVO, stoelt hierop. Net zoals u ongetwijfeld al ondervonden hebt dat afschrikking in het dagelijkse leven af en toe nuttig kan zijn, kan ook nucleaire afschrikking ‘werken’.

Alleen kunnen we dat niet echt bewijzen. Bijvoorbeeld de reden waarom Poetin het Westen nog niet heeft aangevallen met kernwapens kan ook liggen aan het feit dat de NAVO, zelfs los van kernwapens, veel krachtiger is dan Rusland, wat het ook is als we de defensiebudgetten vergelijken, en dat daarom Rusland twijfelt. Of het kan ook liggen aan het feit dat Poetin (nog) niet de intentie heeft gehad om NAVO landen aan te vallen, en al zeker niet met kernwapens, bijvoorbeeld omdat het voor hem vooral of zelfs alleen om Oekraïne draait, zoals ik in mijn boek De Strijd voor Vrede (herwerkte versie net verschenen) betoog. In dat geval kunnen we de theorie van nucleaire afschrikking zelfs niet eens testen.

Kortom, u gelooft dus wel in nucleaire afschrikking, maar een defensiebeleid gestoeld op geloof lijkt me niet echt wat het zou moeten zijn. Een veel groter probleem is dat die theorie in het verleden al een paar keer duidelijk niet gewerkt heeft. Kernwapenstaten werden door niet-kernwapenstaten aangevallen, en kernwapenstaten zijn elkaar al in de haren gevlogen; allemaal zaken die je niet zou verwachten. Akkoord, een nucleaire oorlog werd tot hier toe vermeden. Maar het volstaat dat het één keer niet werkt opdat er niemand meer is om dit debat verder te voeren.

We spelen dus met vuur, letterlijk. En het is des mensen dat het ooit wel eens verkeerd zal aflopen. Als u deze redenering min of meer kan volgen, rest enkel de hoop dat die kernoorlog niet zal plaatsvinden in uw leven, en hopelijk ook niet in die van uw kinderen, kleinkinderen, achterkleinkinderen. De Duitse keizer hoopte ook dat de Duitse soldaten in de herfst van 1914 terug thuis zouden zijn. We hoopten (en dachten) ook dat Rusland Oekraïne niet zou aanvallen. We hoopten ook dat België met de gouden generatie wereldkampioen (laat staan Europees) voetbal werd.

Back to reality. Van alle wapenbeheersingsovereenkomsten afgesloten tijdens en vlak van de Koude Oorlog schiet er nauwelijks nog iets over. Het ABM verdrag (over raketafweer) werd al door Bush aan de kant geschoven. Trump gooide het INF akkoord (over middellange afstandsraketten) en Open Skies treaty (over transparantie) overboord. Het huidige New START akkoord over de strategische atoomwapens loopt af in 2026 en niemand verwacht dat het zal worden verlengd.

Voor het eerst sinds de jaren zeventig zullen de VS en Rusland dan niet meer gebonden zijn aan limieten en wederzijdse controles, en zouden ze dus à volonté kunnen opbouwen. Iets wat China vandaag volop aan het doen is, wat de VS dan weer “munitie” geeft om ook opnieuw de aantallen te verhogen.

Een nieuwe wapenwedloop komt er niet aan, ze is er al. Voor het eerst sinds midden jaren tachtig dalen de aantallen kernwapens wereldwijd niet meer. Ze stijgen terug, en geen haan die er naar kraait. Rusland, een zogenaamd verantwoordelijke kernwapenstaat (in tegenstelling tot Noord-Korea) valt achter een muur van 6.000 kernwapens haar kleinere buurstaat Oekraïne aan, die niet over kernwapens beschikt. Laf. U zal tegenstribbelen dat indien Oekraïne de Sovjetkernwapens had behouden, die oorlog vermeden had kunnen worden. Dat klopt niet. Oekraïne had die kernwapens niet operationeel kunnen houden, en de commando en controlesystemen zaten in Moskou, niet in Kiev. Had Oekraïne dat toch geprobeerd, dan was de kans groot geweest dat Rusland al veel eerder het land was binnengevallen.

Poetin en zijn kornuiten hebben sinds 2022 meermaals expliciet gedreigd met het inzetten van kernwapens. De eerste keer had u déjà vu verschijnselen van de jaren tachtig en bent u en masse naar de apotheker voor gratis jodiumtabletten gelopen. Nadien hebt u uw zorgen blijkbaar van u kunnen afzetten of zorgden uw ouders, buren of (klein)kinderen voor voldoende afleiding. Of wat het in huis halen van jodiumtabletten al niet kan doen. Van rationaliteit is hier toch niet veel meer te bespeuren. En laat nu net rationaliteit een basisvoorwaarde zijn opdat nucleaire afschrikking kan werken.

Mijn excuses om advocaat van de duivel te spelen, en het u nog wat ongemakkelijker te maken dan u het al hebt.

Poetin heeft ondertussen ook tactische kernwapens in Wit-Rusland geplaatst. Copy-paste van het Amerikaans beleid. Al jaren huisvest ook ons land Amerikaanse tactische kernwapens in Kleine-Brogel. Dat werd ooit zelfs gewoon toegegeven tijdens het avondjournaal op VRT. U bent nu ongetwijfeld gerust gesteld. Poetin zal ons niet durven aanvallen. Alleen jammer dat onze straalvliegtuigen niet tot in Moskou geraken, en de Russische raketten wel tot bij ons.

Natuurlijk dat Amerikanen over dergelijke missiles beschikken, maar bent u er zeker van dat als Rusland ons zou aanvallen (wat weinig waarschijnlijk is, tenzij we Rusland provoceren) dat de VS kernraketten zal afvuren richting Rusland, goed wetende dat Rusland dan hetzelfde zal doen? Poetin is veel gemotiveerder dan ons, en zal eerder dan ons kernwapens inzetten. U weet of u weet niet, maar Biden en Macron hebben al gezegd dat ze niet nucleair zullen reageren wanneer Poetin een tactisch kernwapen inzet in Oekraïne. Als ik dat weet, weet Poetin dat ook. En wat denkt u dat het gevolg zal zijn op het moment dat Poetin zich in het nauw gedreven zal voelen door de boots on the ground van Macron en de conventionele lange afstandsraketten van Biden die nu al de Krim raken?

En het kan natuurlijk nog een pak erger. Er zitten bijvoorbeeld nieuwe kernwapenstaten aan te komen. Iran staat op een schroefdraaierbeweging van kernwapens. Saudi-Arabië zal dan niet lang wachten om ook kernwapens in huis te halen. En zo kunnen we nog een tijdje doorgaan.

De zogenaamde Doomsday klok heeft nog nooit dichter bij middernacht gestaan, zelfs niet tijdens de Koude Oorlog. Veel experten waaronder ikzelf waarschuwen al decennia voor dit gevaar. Maar net als epidemiologen waarschuwden voor pandemies en hun waarschuwingen in de wind werden geslagen, doen onze politici betreffende het gevaar van kernwapens ook alsof hun neus bloedt. En u eigenlijk ook. We hebben trouwens de politici die we verdienen. Als wij er niet wakker van liggen, zij ook niet.

Of moet er eerst opnieuw een film à la The Day After worden gemaakt die ons nog eens visueel met de neus op de feiten duwt? Oppenheimer heeft dat maar op een indirecte manier gedaan. Een bestseller boek is al in the making: Kernoorlog: het scenario (van Annie Jacobsen). Die ligt nu al in de boekhandel, ook vertaald naar het Nederlands. De film volgt.

Hopelijk op tijd om u en onze politici wakker te schudden. En bijvoorbeeld wanneer de wapens in Oekraïne rusten voor te stellen om multilaterale onderhandelingen voor nucleaire ontwapening op te starten (zoals wettelijk verplicht onder het Nucleair Non-Proliferatie verdrag), en te komen tot een Nucleaire Wapenconventie, vergelijkbaar met de Biologische of Chemische Wapenconventie.

De Mondiale Meerderheid, ook wel eens Global South genoemd, heeft ondertussen kernwapens verboden door middel van een nieuw wettelijk bindend verdrag. Ons land zou binnen de NAVO kunnen opkomen voor een minder belangrijke rol voor kernwapens, net het tegenovergestelde wat Stoltenberg onlangs nog bepleitte, en zelf het goede voorbeeld geven.

Wie weet komt het allemaal nog goed, en hebben we dan opnieuw terug tijd en energie om het andere wereldwijde vraagstuk dat op ons afkomt en dat ook niet aan bod is gekomen tijdens de verkiezingscampagne – met name de opwarming van de aarde – met vereende krachten aan te pakken. Voor onze kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen.

Tom Sauer is Professor Internationale Politiek aan de Universiteit Antwerpen, en auteur van De Strijd voor Vrede (Pelckmans, derde en herwerkte editie, 2024).