Al 10 miljoen Oekraïners staken Poolse grens over: ‘Deze migratie heeft economisch potentieel’

Een jaar na het begin van de oorlog in Oekraïne zijn tien miljoen vluchtelingen de Poolse grens overgestoken. Dat is een kwart van de Oekraïense bevolking. ‘Dit is een ongeziene vluchtelingencrisis met economisch potentieel’, vindt Pawel Kaczmarczyk, directeur van het Center for Migration Research aan de universiteit van Warschau.

‘Natuurlijk moet je onderscheid maken tussen oorlogsvluchtelingen pur sang die op de loop zijn en mensen die zich bij de grens ophouden en mogelijk daags nadien al terugkeren’, zegt Pawel Kaczmarczyk, directeur van het Center for Migration Research aan de universiteit van Warschau. ‘Tel je die beide groepen bij elkaar op, dan zie je inderdaad dat al tien miljoen mensen de grens tussen Oekraïne en Polen zijn overgestoken.’

Heeft de Poolse regering de crisis goed gemanaged? Er was af en toe kritiek op een ‘afwezige’ overheid.

Pawel Kaczmarczyk: Al bij al heeft de regering de crisis niet slecht aangepakt. In ijltempo werden de grenzen geopend en werd de administratieve rompslomp beperkt. Zo konden de mensen snel in Polen raken. Maar alles daarna, de eigenlijke hulpverlening en de opvang, was maar mogelijk dankzij de inzet van ngo’s, regionale en lokale besturen en ontelbaar veel gewone mensen.

De regering bleef achter de feiten aan hollen?

Kaczmarczyk: De meeste vluchtelingen trokken naar grote steden zoals Warschau, Krakau, Wroclaw maar ook naar Rzeszow, een kleinere stad in het oosten, dicht bij de grens. In zulke steden kunnen de vluchtelingen bij de lokale overheid terecht. De nationale overheid nam stap voor stap nieuwe initiatieven, zoals wetgeving die toelaat om Oekraïners zonder veel moeite in dienst te kunnen nemen. Vluchtelingen kregen ook toegang tot de sociale zekerheid en gezondheidszorg. Zo’n massale stroom van vluchtelingen managen zou voor elk land een grote uitdaging zijn. Ons centrum staat in nauw contact met Duitse collega’s. Die vertelden ons dat Duitsland tijdens de grote asielcrisis van 2015 bij een toevloed van mensen uit Syrië en andere landen uit het Midden-Oosten (herinner u de ‘Wir schaffen das’-uitspraak van bondskanselier Angela Merkel, nvdr) soortgelijke maatregelen nam. Met zulke aantallen en onder zo’n tijdsdruk heb je als overheid gewoon weinig keuze. Kortom: Polen heeft de opvang niet slecht aangepakt, maar natuurlijk kan alles beter.

55 à 60 procent van de Oekraïense vluchtelingen heeft een betaalde baan. In Duitsland is dat slechts 17 procent.

En nu is er dus dat hallucinante cijfer van tien miljoen Oekraïners die de grens zijn overgestoken. Al reist de grote meerderheid van hen wel door, vooral naar Duitsland.

Kaczmarczyk: Dat klopt. In juli en augustus piekte het aantal Oekraïense oorlogsvluchtelingen in Polen. In die periode waren er waarschijnlijk anderhalf miljoen, nu schatten we dat aantal op ongeveer een miljoen. Ik vind het nog altijd een mirakel dat Polen erin slaagt al die mensen te absorberen én hen toegang tot de arbeidsmarkt te verlenen.

Demografen waarschuwen dat Polen vanaf 2050 de gevolgen van de vergrijzing zal voelen en op een krappe arbeidsmarkt afstevent. Immigratie kan dat risico milderen. Maar de vluchtelingen uit Oekraïne zijn vooral vrouwen en kinderen.

Kaczmarczyk: 48 procent van de vluchtelingen zijn kinderen, 45 procent is vrouw en de rest zijn bejaarden. We weten ook dat veel van de gevluchte vrouwen zorgtaken hebben. Ze zorgen niet alleen voor hun kinderen, maar vaak voor de bejaarden. We hebben dus te maken met een heel andere populatie dan het anderhalf miljoen Oekraïners dat lang voor de oorlog naar Polen trok, als arbeidsmigranten. Die mensen zijn nu vooral actief in de bouw en de industrie. Die diaspora heeft trouwens een heel stevige basis gelegd voor de opvang van de eerste golf oorlogsvluchtelingen. Velen hadden in Polen of in het Westen wel een oom of zoon wonen.

Zijn de vrouwelijke Oekraïense vluchtelingen nuttige arbeidskrachten om de vergrijzing in Polen tegen te gaan?

Kaczmarczyk: Vergrijzing is zeker een van de grote uitdagingen voor de toekomst, maar wat de Oekraïense oorlogsvluchtelingen betreft, heb je een andere visie nodig: je moet hen eerst en vooral steun en opvang bieden. We hebben helemaal geen zicht op de impact op lange termijn, noch op de demografische verschuivingen als gevolg van deze immigratie. De reden voor die blinde vlek is heel simpel: we weten niet wanneer en hoe de oorlog afgelopen zal zijn. Daarom weten we dus ook niet of, wanneer en hoe snel de oorlogsvluchtelingen naar Oekraïne zullen terugkeren – als ze dat al zouden willen. Wanneer je hen vraagt naar hun plannen en toekomstdromen, antwoordt meer dan 40 procent van de vluchtelingen goudeerlijk dat ze het zelf niet weten. Onzekerheid is het sleutelwoord. Maar we weten wél dat deze migratie economisch potentieel heeft. Want ondanks de onzekerheid zoeken en vinden velen van hen een job, vaak beneden hun capaciteiten.

Onderzoek van vorige zomer toont aan dat 55 à 60 procent van de vluchtelingen een betaalde baan heeft in Polen, soms ook deeltijds en almaar vaker als zelfstandige, bijvoorbeeld mensen die een eigen winkel zijn begonnen. Daarnaast heb je 20 procent die op zoek is naar werk. De laatste 20 procent heeft geen job en zoekt er ook geen. Meestal zijn dat mensen die veel zorgtaken op zich nemen of die om gezondheidsredenen niet kunnen werken. Die cijfers zijn behoorlijk indrukwekkend. Uit een Duits onderzoek blijkt dat daar slechts 17 procent van de Oekraïners een job heeft.

Als deze of gene politicus de Oekraïners verwijt dat ze jobs van Polen afpakken of profiteren van de sociale zekerheid, kan de sympathie snel wegsmelten.

Vanwaar dat immense verschil?

Kaczmarczyk: Oekraïens en Pools zijn verwante talen, Oekraïens en Duits niet. De taal is dus al één element. Een andere reden is dat de Duitsers de Oekraïense vluchtelingen onderdak bieden in opvangcentra die vaak buiten de stad of gemeente liggen. Dat maakt het moeilijker om een job te vinden. Ten derde is het mogelijk dat Oekraïners die naar Duitsland doorreizen vaker gezondheidsproblemen hebben en denken dat die daar beter worden behandeld dan in Polen.

De oorlog is nu een jaar aan de gang. De solidariteit in Polen met de individuele Oekraïner maar ook met Oekraïne als bedreigde natie was indrukwekkend. Toch hoor je her en der fluisteren dat de solidariteit stilaan afkalft.

Kaczmarczyk: Uit onderzoek van voor de oorlog blijkt dat de Polen toen al empathisch en positief tegenover Oekraïners stonden. Bij het begin van de oorlog nam dat nog toe. Niet minder dan 80 procent – ik herhaal: 80 procent! – van de Polen heeft op een of andere manier de Oekraïense oorlogsvluchtelingen gesteund: door een financiële gift, door hulpgoederen te geven of verdelen, door voedsel, dekens en kledij te schenken of door vluchtelingen in huis te nemen. In de recentste onderzoeken zien we wel indicaties van oorlogsmoeheid, maar dat neemt niet weg dat de Poolse samenleving nog altijd positief staat tegenover Oekraïners en, net als de politici trouwens, als één blok achter Oekraïne staat.

Over politici gesproken: van links tot uiterst rechts tonen die zich solidair met Oekraïne. In het najaar zijn er nationale verkiezingen in Polen. Zullen de Oekraïense vluchtelingen een electoraal thema worden?

Kaczmarczyk: Hopelijk niet. (lacht) Ik kan me voorstellen dat het thema gemakkelijk gebruikt kan worden in de kiescampagne. Migranten zijn altijd ideale zondebokken. Ze kunnen verantwoordelijk worden gesteld voor alles wat fout loopt. Denk maar aan de vorige campagne (bij de verkiezingen van 2019 zei Jaroslaw Kaczynski, de leider van de regerende nationalistische partij Recht en Rechtvaardigheid dat migranten uit het Midden-Oosten allerlei ziektes in Polen zouden binnenbrengen, nvdr). Ik denk niet dat de Oekraïners politiek misbruikt zullen worden. Maar áls deze of gene politicus hen verwijt dat ze jobs van Polen afpakken of profiteren van de sociale zekerheid, kan de sympathie snel wegsmelten. Ik hoop dus dat geen enkele partij het in haar hoofd haalt de Oekraïense vluchtelingen als thema te bespelen voor snel politiek gewin. Dat zou desastreuze gevolgen kunnen hebben.