Kan AI de krijgskansen aan het Oekraïense front keren?

Doelwitten pinpointen, zwakke plekken aan het front in kaart brengen, contraspionage en zelfs overtreders van de sancties tegen Rusland opsporen: Oekraïne steunt steeds meer op artificiële intelligentie. Maar kan overdreven vertrouwen in de technologie ook negatief uitdraaien?

Toen Oekraïne raketaanvallen overwoog op de Antonovsky-brug, een vitale wegovergang van de bezette stad Cherson naar de oostelijke oever van de rivier de Dnipro, bestudeerden veiligheidsfunctionarissen zorgvuldig een reeks speciale rapporten. Het was de zomer van 2022 en Rusland was sterk afhankelijk van de brug om zijn troepen ten westen van de Dnipro te bevoorraden. In de rapporten stond onderzoek naar twee dingen: zou het vernietigen van de brug de Russische soldaten, of hun families thuis, in paniek brengen? En nog belangrijker, met welke ‘bijzondere informatieomgeving’ kon de Oekraïense regering de klap voor het moreel zo groot mogelijk?

Zo omschrijft Sviatoslav Hnizdovsky, de oprichter van het Open Minds Institute (OMI) in Kiev, het werk van zijn onderzoeksgroep met artificiële intelligentie (AI). Algoritmes zeefden door oceanen van Russische sociale media en sociaal-economische data. Ze onderzochten onderwerpen die varieerden van alcoholconsumptie en volksverplaatsingen tot online zoekopdrachten en consumentengedrag. AI correleerde elke verandering aan de gevoelens van aanhangers van het Russische regime en liberalen over de mogelijk benarde situatie van de soldaten van hun land.

Dat werk, zegt Hnizdovsky, schraagt nog altijd belangrijke Oekraïense beslissingen over het verloop van de oorlog, zoals mogelijke aanvallen op de Russische Kertsj-brug, de enige directe landverbinding tussen Rusland en de Krim.

Gewapend met ChatGPT

Oekraïne, dat over minder vuurkracht beschikt dan Rusland, zoekt steeds meer een voorsprong met AI door de technologie op verschillende manieren in te zetten. Droneontwerpers gebruiken vaak ChatGPT als ‘startpunt’ voor technische ideeën, zegt een Oekraïense kolonel, zoals nieuwe technieken om de kwetsbaarheid voor Russische stoorzenders te verminderen. Een ander militair gebruik van AI, zegt de kolonel die anoniem wil blijven, is het identificeren van doelen.

Omdat soldaten en militaire bloggers wijselijk voorzichtiger zijn geworden in hun berichten, leveren eenvoudige zoektochten naar aanwijzingen over de locatie van troepen vandaag minder op. Maar door grote hoeveelheden afbeeldingen en tekst te verwerken, kunnen AI-modellen toch potentiële aanwijzingen vinden, die aan elkaar rijgen en dan de waarschijnlijke locatie van een wapensysteem of een legereenheid voorstellen. Met die aanpak vindt Molfar, een inlichtingenbedrijf met kantoren in Dnipro en Kiev, elke dag twee tot vijf waardevolle doelen, zegt Maksym Zrazhevsky, analist bij het bedrijf. Die informatie wordt meteen doorgegeven aan het Oekraïense leger. Resultaat? Sommige doelwitten worden vernietigd.

AI ondersteunt dat pinpointen ook op andere manieren. SemanticForce, een Litouws bedrijf met kantoren in Oekraïne, bouwt modellen die in antwoord op prompts online of geüploade tekst en afbeeldingen onderzoeken. Zijn commerciële klanten gebruiken het systeem om publieke sentimenten over hun merk te monitoren. Maar Molfar gebruikt het om gebieden in kaart te brengen waar Russische troepen waarschijnlijk weinig moreel en weinig voorraden hebben, waardoor ze een ‘makkelijker’ doelwit kunnen zijn. Met AI vinden ze aanwijzingen in foto’s, die komen van dronebeelden en van soldaten die op sociale media hun beklag doen.

Ze verzamelen ook aanwijzingen over de zwakke plekken van het Russische leger. Daarvoor gebruikt Molfar de AI van SemanticForce om rapporten te genereren over de activiteiten van Russische vrijwilligersgroepen die geld inzamelen en verzorgingspakketten samenstellen voor het front. Algoritmen leveren, aldus Molfar, goed werk bij het verwijderen van potentieel misleidende botberichten. Analisten vullen die informatie aan met software die de herkomst van een telefoongesprek verhult. Op die manier kunnen Russische vrijwilligersgroepen worden gebeld door personeel dat zich voordoet als een Rus die graag een bijdrage wil leveren. Tien analisten van het bedrijf werken aan targeting en doen dat gratis voor het Oekraïense leger.

Data van hackers

Dan is er nog de contraspionage. Artificiële intelligentie helpt de Oekraïense spionnen om mensen te identificeren die ‘geneigd zijn tot verraad’. Naar Oekraïense telefoons worden aanbiedingen gestuurd om geld te verdienen met de geolocatie van infrastructuur en militaire installaties, zegt Dmytro Zolotukhin, voormalige Oekraïense onderminister voor informatiebeleid. Onlangs ontving hij zelf zo’n sms. Mensen die die ‘markt voor inlichtingendiensten’ uitproberen, voegt hij eraan toe, worden regelmatig opgepakt door de Oekraïense inlichtingendienst.

Met behulp van AI van het Amerikaanse Palantir zoekt de Oekraïense contraspionage naar verhelderende verbanden in ongelijksoortige gegevens. Denk bijvoorbeeld aan een man, verwikkeld in een echtscheiding, met schulden, dreigt zijn flat en de voogdij over zijn kinderen te verliezen, die een buitenlandse bankrekening opent en die via zijn telefoon in de buurt van een locatie is gedetecteerd die later door raketten werd getroffen. AI legt niet alleen dergelijke verbanden, het voert ook een ‘socialenetwerkanalyse’ uit. Als de hypothetische gescheiden man bijvoorbeeld sterke persoonlijke banden heeft met Rusland en telefoontjes krijgt van iemand wiens telefoongebruik een hogere sociale status suggereert, dan kan de AI zijn risicoscore verhogen.

Al meer dan tien jaar worden indrukwekkende resultaten behaald bij het in kaart brengen van netwerken met behulp van AI. Kristian Gustafson, een voormalige Britse inlichtingenofficier die in 2013 het Afghaanse ministerie van Binnenlandse Zaken adviseerde, vertelt over de arrestatie van een koerier die geld vervoerde voor hooggeplaatste Taliban-figuren. Hun daaropvolgende telefoongesprekken, zegt hij, ‘deed het hele diagram oplichten’. Sindsdien zorgen allerlei algoritmische ontwikkelingen ervoor dat die dagen en methodes, zoals een andere voormalige inlichtingenofficier het uitdrukt, ‘behoorlijk primitief’ lijken.

Daarnaast helpt netwerkanalyse Oekraïense onderzoekers bij de identificatie van overtreders van sancties tegen Rusland. Door gegevens in scheepsregisters te verbinden met financiële gegevens die elders worden bewaard, kan de software ‘de mist rond bedrijven doen optrekken’, aldus een bron. Volgens Zolotukhin maken hackers ‘echt enorme’ hoeveelheden gestolen bedrijfsgegevens beschikbaar voor Oekraïense instanties: een opsteker in de strijd tegen al wie de sancties aan zijn laars lapt.

Constructor

Dat Oekraïne AI inzet, is niet nieuw. Al in november 2019 pleitte president Volodymyr Zelensky ervoor om de nationale veiligheid daarmee een enorme boost te geven. Het resultaat heet het Centrum voor Operaties rond Dreigingsonderzoek, dat naar een breed scala aan informatie kijkt, zoals tekst, statistieken, foto’s en video’s, zegt Andriy Ziuz, het hoofd van de Nationale Veiligheids- en Defensieraad. Sommige info is verkregen door hackers. Het model monitort prijzen, telefoongebruik, migratie, handel, energie, politiek, diplomatie en militaire ontwikkelingen tot aan de wapens in reparatiewerkplaatsen.

De operators van het Centrum noemen dat model een ‘constructor’, omdat het ook output binnenkrijgt van kleinere modellen zoals de software van Palantir en Delta, de slagveldsoftware die de manoeuvres van het Oekraïense leger mee bepaalt. De macro-output geeft hoge functionarissen advies over gevoelige zaken, waaronder mobilisatiebeleid, zegt Mykola Dobysh van de Nationale Veiligheidsraad. Sommige andere groepen hebben toegang tot delen (of ‘circuits’) van het Centrum, denk aan verzekeraars, buitenlandse ministeries en het Amerikaanse ministerie van Energie.

De Oekraïense samenleving is bijzonder bereid om gegevens bij te dragen aan de oorlogsinspanning – en daar profiteert de AI van. Burgers laden in de overheidsapp Diia (Oekraïens voor ‘actie’) foto’s op met geotags die mogelijk relevant zijn voor de defensie van hun land. Bedrijven verschaffen Mantis Analytics, een bedrijf in Lviv, operationele gegevens over zaken die variëren van late leveringen tot callcenteractiviteit en inbraakalarmen die afgaan. Ontvangers van het platform zijn onder andere het ministerie van Defensie en bedrijven die hun eigen beveiligingsmiddelen beter willen inzetten.

Hoeveel verschil dat alles uiteindelijk zal maken? Dat is nog onduidelijk. Evan Platt werkt bij Zero Line, een ngo in Kiev die uitrusting levert aan troepen en die tijd doorbrengt aan het front om de effectiviteit van gevechten te bestuderen. Hij beschrijft het gebruik van AI in Oekraïne als een ‘lichtpuntje’.

Menselijk oordeel

Maar er zijn ook zorgen. Het enthousiasme voor bepaalde veiligheidstoepassingen met AI kan middelen onttrekken die elders meer effect zouden hebben. Overdreven vertrouwen in de technologie is een ander risico, en sommige modellen op de markt zijn zeker overhypet.

Zou AI een netto negatief effect kunnen hebben op de prestaties van Oekraïne op het slagveld? John Arquilla, emeritus professor aan de Naval Postgraduate School in Californië, auteur van invloedrijke boeken over oorlogsvoering en adviseur van het Pentagon, denkt dat dat kan. De grootste successen van Oekraïne kwamen vroeg in de oorlog, toen gedecentraliseerde netwerken van kleine eenheden werden aangemoedigd om te improviseren. Vandaag, zo stelt hij, centraliseert AI de besluitvorming, waardoor de creatieve vonken ‘aan de rand’ verdwijnen. Over dat standpunt valt te discussiëren. Maar het onderstreept op zijn minst het belang van menselijk oordeel bij het gebruik van welke technologie dan ook.