Aftellen naar de brexit: ‘Boris Johnson stelt veel dingen positiever voor dan ze zijn’

De Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk hebben intensief onderhandeld over hun toekomstige betrekkingen. Nu is het wachten op de klap. ‘Rellen deze zomer zijn niet onmogelijk’, meent de Britse Europa-expert Alexander Clarkson.

Hoewel het Verenigd Koninkrijk de Europese Unie begin februari heeft verlaten, moet het pas helemaal op eigen benen staan wanneer de transitieperiode op 1 januari 2021 afloopt. Intussen waarschuwen Britse overheidsdocumenten voor publieke onrust door voedseltekorten en maakt de regering van premier Boris Johnson plannen over mobiele noodtoiletten voor vrachtwagenchauffeurs die aan douanecentra in Kent in eindeloze files dreigen te belanden. Nu de kosten van de uitstap duidelijk worden, neemt de publieke steun voor de brexit af.

Alexander Clarkson, hoogleraar Europese studies aan Kings College in Londen, meent dat de Britten de impact van de brexit schromelijk onderschat hebben. ‘De Britten zijn altijd met één been buiten de Europese Unie blijven staan. Dat heeft aan alle kanten van het politieke spectrum tot een gebrek aan kennis van het integratieproject geleid. Daardoor worstelt de Britse politieke elite nog altijd met de werkelijke betekenis en omvang van de brexit.’

Legt u die dan eens uit.

Alexander Clarkson: Wanneer een land economische banden met de EU aanknoopt – zelfs als dat niet via lidmaatschap of een associatieakkoord is – moet het de Europese afspraken internaliseren. Turkije, Oekraïne en zelfs Rusland doen dat al jarenlang. Ook in Kiev klagen de slagers wel eens over regeltjes uit Brussel. Maar ze beseffen wel dat die regels voor meer voedselveiligheid en welvaart zorgen. De enige manier waarop je dat Europese absorptievermogen kunt afweren is door zó disruptief te zijn op militair en politiek vlak dat de Unie ietwat terugkrabbelt, zoals Turkije en Rusland doen. Maar de Britten kunnen dat niet. Het Britse institutionele en economische weefsel is tot op het bot geëuropeaniseerd. Het Verenigd Koninkrijk heeft vijftig jaar lang het Europese economische systeem geabsorbeerd. Vijftig jaar! Dat maak je niet in een handomdraai ongedaan.

De brexit gaat toch om het herstel van die soevereiniteit?

Clarkson: Ja, maar dat beeld is niet realistisch. Naast de Europese Unie liggen, is zoals slapen naast een olifant. Telkens als die beweegt, voel je het geschud. Daarom vormt geen enkel akkoord tussen het Verenigd Koninkrijk en de Europese Unie een vaststaand eindpunt van de onderhandelingen. Het Verenigd Koninkrijk zal zich de komende decennia steeds opnieuw moeten aanpassen aan het Europese kader om zijn eigen welvaart te kunnen garanderen. Dat maakt het ook ironisch: de Britse regering zat tot begin dit jaar mee aan tafel om na te denken over de manieren waarop de Europese Unie – en dus ook het Verenigd Koninkrijk – haar macht op de omgeving kon projecteren. Maar met de brexit hebben de Britten zichzelf gedegradeerd tot een invloedssfeer van Brussel.

Wat is het effect van de brexit op de eenheid van het Verenigd Koninkrijk?

Clarkson: Het lidmaatschap van de Unie vormde tot op zekere hoogte het bindmiddel voor het Verenigd Koninkrijk. Dezelfde Europese regels waren op de vier deelnaties van toepassing. Ze konden door overleg samen tot een standpunt in de Europese instellingen komen. En interne politieke frustratie werd voor een deel naar Brussel gekanaliseerd. Nu komen de traditionele breuklijnen opnieuw nadrukkelijk naar boven. Denk maar aan de fragiele vrede aan de grens tussen Noord-Ierland en Ierland of de verstoorde machtsbalans tussen Engeland enerzijds en Schotland en Wales anderzijds. De Britse politieke elite in Londen wil niet beseffen dat de brexit een fundamenteel risico vormt voor de eenheid van het Verenigd Koninkrijk. Anders zou ze wel een veel nauwere samenwerking met de Europese Unie hebben nagestreefd.

In september lanceerde de regering-Johnson nog een brexitwetsvoorstel waarmee ze het internationaal recht zou schenden.

Clarkson: Dat was een wanhoopsdaad. Machtige landen kunnen het zich veroorloven om het internationaal recht te breken. Niemand kan of durft hen terechtwijzen. Maar de Britse regering werd meteen door de Europese Unie en de VS teruggefloten. Daarnaast wilde de Britse regering met het wetsvoorstel de decentralisatieprocessen in eigen land een halt toeroepen. Maar dat manoeuvre versterkt net de drang naar meer autonomie in de deelnaties. Het zal vooral bijdragen aan het succes van de Schotse nationalisten bij de parlementsverkiezingen in mei.

Hoe groot wordt de klap van de brexit, de coronacrisis en decentralisatie na 1 januari voor de Britse regering?

Clarkson: De Britse samenleving zit op haar tandvlees en is nauwelijks bereid om nog opofferingen te doen. Johnson weet dat. Daarom stelt hij dingen veel positiever voor dan ze in werkelijkheid zijn. Tot de realiteit binnensijpelt en hij met nieuwe onhaalbare beloftes de bevolking probeert gerust te stellen. Het is een straatje zonder einde. Elke maand waarin de regering-Johnson de zaak niet onder controle krijgt, groeit de kans dat het Verenigd Koninkrijk verder uit elkaar valt. Als je daarbovenop de werkloosheid door de brexit en de coronacrisis niet aanpakt, dan zijn rellen komende zomer niet onmogelijk volgens mij. Toch denk ik niet dat Boris Johnson zich zorgen hoeft te maken om zijn politieke toekomst. Hij heeft een solide basis en is tegelijkertijd kneedbaar genoeg waardoor bepaalde machtsgroepen op hem kunnen inspelen.

Heeft de Europese Unie de brexit wel goed aangepakt?

Clarkson: In de Europese Unie bestond er veel minder sentimentaliteit, wat het gemakkelijker maakte om de onderhandelingen nuchter aan te vatten en meedogenloze gevolgen te koppelen aan het vertrek van het Verenigd Koninkrijk. Het hielp ook dat de Britten nooit helemaal geïntegreerd waren in het Europese systeem. Als Griekenland – dat wel deel uitmaakt van de Schengen- en Eurozone en op het Europese vasteland ligt – de Europese Unie zou verlaten hebben na de financiële crisis, dan was de schade veel groter uitgevallen.

Intussen rommelt het alweer in de Unie over de rechtsstaat en Europese middelen. Het Verenigd Koninkrijk kan ook tevreden zijn dat het daar niets meer mee te maken heeft.

Clarkson: De Britse perceptie over de Europese Unie wordt niet zozeer bepaald door wat er daadwerkelijk aan jullie kant van het Kanaal plaatsvindt. De mening van de Britten wordt veel meer vormgegeven door de cultuuroorlogen tussen remainers en brexiteers, nationalisten en unionisten of links en rechts. Remainers vergelijken Johnson soms met Viktor Orbán en brexiteers menen dat de Unie op springen staat, terwijl geen van beide hout snijdt.