AfD, de eerste naoorlogse extreemrechtse partij die het Duitse parlement openbreekt

De Alternative für Deutschland zal na de verkiezingen van zondag voor het eerst in haar jonge geschiedenis naar het Duitse parlement trekken. Het is de eerste keer na de Tweede Wereldoorlog dat een extreemrechtse partij een plek verovert in de Bondsdag.

Op 14 april 2013 richt Bernd Lucke, professor macro-economie aan de universiteit in Hamburg, de AfD (Alternative für Deutschland, nvdr.) op. Lucke komt van de christendemocratische CDU, maar laat die partij voor wat ze is. Hij kan zich niet verzoenen met de Europese politiek van de partij en uit onvrede startte hij eerder met enkele gelijkgestemden al de Verein der Unterstützung der Walhalternative 2013. De beweging verandert van naam en wordt een partij: Alternative für Deutschland.

Niet toevallig is Lucke econoom; van de 64 mensen die de partij mee hebben opgericht, zijn 18 mensen professoren economie aan allerlei universiteiten. Ze werden niet allen effectief partijlid, maar de dominantie van de professoren in de piepjonge partij is al duidelijk tijdens de eerste Europese verkiezingen waar de AfD aan meedoet. Op plaats een en twee staan respectievelijk Lucke en Hans-Olaf Henkel, op plaats vijf staat Joachim Starbatty, allen zijn professoren in de economie. Bij de oprichting komen er naast Lucke nog twee andere bondsvoorzitters aan het hoofd: scheikundige en ondernemer Frauke Petry, en journalist Konrad Adam (ex-CDU).

Euroscepticisme en verzamelbekken

Aanvankelijk profileert de AfD zich voornamelijk als eurosceptische partij en verdedigt ze nadrukkelijk de soevereiniteit van de Europese lidstaten. Volgens de AfD heeft Duitsland tijdens de crisis al genoeg moeten opdraaien voor Griekenland, Spanje, Italië… Duitsland betaalde in 2009 al 9,22 miljard euro om de lidstaten in het zuiden bij te staan, het hoogste bedrag van de hele Europese Unie.

De huidige Eurozone en het Europees Stabiliteitsmechanisme kunnen wat haar betreft dan ook meteen op de schop. Griekenland moet een (gedeeltelijke) schuldkwijtschelding krijgen en de banken mogen voor hun eigen problemen opdraaien. In het binnenland wil de AfD meer directe democratie op poten zetten en bekommert ze zich om de privacy van de Duitse burger.

Bovendien wil ze het Duitse migratiemodel strenger maken en een maatschappelijk conservatievere koers varen. Met dit programma zet de AfD zich sterk af tegen de klassieke politieke meerderheid in Duitsland en vult ze de leemte in het rechtse speelveld op. Waar het Front National (Frankrijk), de FPÖ (Oostenrijk) en de PVV (Nederland) intussen electoraal bestaansrecht hebben afgedwongen, wil ook de AfD in Duitsland scoren. De partij trekt dan ook een brede waaier aan sympathisanten aan. Uiterst rechts probeert zich in de Bondsrepubliek al langer te organiseren en lijkt een politiek platform gevonden te hebben.

De AfD wordt op die manier het verzamelbekken van (voormalige) leden van rechts-populistische bewegingen en partijen zoals Die Freiheit, Die Republikaner, Bund Freier Bürger… Zo benadert onder meer de nationaal-revolutionair Jürgen Elsasser, hoofdredacteur van het rechts-populistische tijdschrift Compact, de partij. Ook Götz Kubitschek en zijn vrouw Ellen Kositza vragen lidmaatschap aan. Kubitschek is een rechts-intellectuele uitgever die ook dweept met de Pegida-beweging. Hij schreef in 2011 Deutsche Opfer, fremde Täter, waarin hij ‘de criminaliteit van migranten tegen Duitsers’ in kaart wilde brengen. Op zijn bureau vindt u een kabouter die de Hitlergroet brengt. Ondanks het feit dat zijn lidmaatschap door de partij werd geweigerd, is Kubitschek nog steeds een van de meest invloedrijke figuren binnen de AfD.

Mevrouw Kositza is ook auteur, in haar boeken verwerpt ze de vrouwenemancipatie en bepleit ze een traditioneel rollenpatroon.

Drie personen, één constante: het rechts-conservatieve denken wordt in Duitsland terug openlijk en zelfbewust geuit. Door de financieel-economische crisis en de vluchtelingencrisis heeft dat denken weer aan populariteit gewonnen. Het is het credo van elke politicoloog: na een crisis volgt parlementaire fragmentatie en verrechtsing.

Ook het boek Deutschland schafft sich ab (2010) van voormalig sociaaldemocraat (SPD) Thilo Sarrazin speelt een niet te onderschatten rol in de opmars van de partij en het toenemende belang van migratie als strijdpunt. Sarrazin schetste een somber beeld van Duitsland als gevolg van teruglopende geboortecijfers en migratie, wat voor veel ophef zorgde. Het werk wordt 1,5 miljoen keer verkocht en is daarmee een van de best verkochte non-fictieboeken uit de geschiedenis van de Bondsrepubliek.

Lucke gaf eerder te kennen dat hij het boek beschouwt als het inofficiële partijprogramma van de AfD, een standpunt dat het toenmalige bestuur ook accepteerde. Daarmee countert hij ook de kritiek dat de AfD een rechtse partij zou zijn: Heeft hij tenslotte niet het programma van iemand van links omarmt? Lucke speelt handig in op de ontevreden kiezer van de moderne CDU, maar weigert extreemrechtse standpunten in het partijprogramma op te nemen.

Eerste electorale successen

De opkomst van Alternative für Deutschland heeft meteen belangrijke consequenties voor het Duitse politieke spectrum. Bij de Bondsdagverkiezingen in september 2013, de eerste waar de partij aan deelneemt, haalt ze de kiesdrempel (5%) net niet. Maar de liberale Freie Democratische Partei (FDP) verliest wel veel rechtse stemmen aan AfD. Ze haalt de kiesdrempel ook niet meer, en dat voor de eerste keer sinds 1949.

Bij de Europese verkiezingen van 2014 behaalt de AfD 7% en treedt ze toe tot de fractie van de Europese Hervormers en Conservatieven, waar ook N-VA deel van uitmaakt.

Nog in datzelfde jaar, september 2014, verliest de CDU bij de deelstaatverkiezingen in Thüringen na 24 jaar de macht omdat de AfD te veel stemmen afsnoept. Ook in Sachsen en Brandenburg verovert de AfD zetels in het deelstaatparlement.

Uit een bevraging van het Duitse onderzoeksbureau Infratest dimap blijkt dat kiezers voornamelijk voor de AfD stemmen door ontgoocheling in andere partijen. In Brandenburg gaf slechts 32% te kennen dat ze voor de AfD kozen omwille van haar partijprogramma. 92% van haar kiezers in diezelfde deelstaat zegt bovendien dat de partij dan wel geen problemen zal oplossen, maar dat ze die tenminste bij naam noemt.

De AfD is dé protestpartij bij uitstek, en trekt zelfs kiezers aan van Die Linke, de dogmatisch linkse partij die ondertussen al tot het politieke establishment hoort. De AfD werd aanvankelijk ook wel eens een ‘stofzuigerpartij’ genoemd, die de ontevreden kiezers van zowel oppositie- als regeringspartijen opzuigt – met meer succes in het oosten dan het westen van Duitsland.

Interne problemen

Door deze verkiezingsoverwinningen krijgen de deelstaatvoorzitters Frauke Petry, Alexander Gauland en Björn Höcke binnen de AfD steeds meer macht, wat later belangrijke consequenties zal hebben voor de partij. Gauland, plaatsvervangend woordvoerder van de partij en oerconservatief, staat dan al bekend als officieuze tegenhanger van Lucke.

Ondanks haar electorale succes ontstaan er interne problemen. De partijtop raakt het maar niet eens over de politieke koers en de meningsverschillen zitten diep. Uit onvrede over de liberaal-eurosceptische focus van Bernd Lucke, ontstaat er een rechts-conservatieve nationalistische beweging onder leiding van Björn Höcke en André Poggenburg.

Beide heren schrijven in maart 2015 de Erfurter Resolution, een manifest ter verdediging van de traditionele Duitse waarden. Gauland is er als de kippen bij en onderschrijft het meteen. Deze beweging vertaalt zich ook effectief in een rechtse fractie binnen de partij, die zichzelf Der Flügel noemt. Omdat de vluchtelingenpolitiek van de Bondsregering aan draagvlak verliest, groeit de frustratie en wint de beweging binnen de AfD aan macht. Niet toevallig organiseert die jaarlijks een bijeenkomst op de Kyffhäuserberg. Daar ligt volgens de Duitse mythologie voormalig keizer Barbarossa te slapen, die ooit zal opstaan om het rijk te redden en in ere te herstellen. Boven op de berg staat een gedenkteken van Keizer Wilhelm I. Die liet zulke monumenten bouwen als bastion tegen de vijand van het toenmalige Duitse Keizerrijk, namelijk de sociaal democratie.

Lucke komt al snel met een tegenreactie op de Erfurter Resolution en richt in mei Weckruf 2015 op. Dit moet een alternatief bieden voor de gematigde conservatief-liberale AfD-leden, die uit onvrede met Der Flügel de partij willen verlaten. Luckes platform wordt door de partijtop niet warm onthaald en er ontplooit zich een ware tweespalt. Gauland en Petry hebben in hun deelstaten reeds bewezen dat de partij ook zonder het Eurosceptische thema van Lucke erg goed scoort. Slogans tegen ‘asielbedriegers’, moskeeën, inbrekersbendes uit Polen en Tsjechië… hebben hen heel wat stemmen gebracht.

De machtsstrijd binnen de AfD culmineert in nieuwe voorzittersverkiezingen, op 4 juli 2015. Lucke moet bij die gelegenheid de duimen leggen voor Petry die, samen met professor economie Jörg Meuthen, het gezicht van de partij wordt. Onder impuls van Höcke en Gauland maakt de partij prompt een Rechtsrück en naast euroscepsis, migratie en nationale identiteit- wordt ook geslachts- en familiepolitiek een belangrijk agendapunt.

Lucke stapt uit onvrede uit de partij hij en richt ALFA (Allianz für Fortschritt und Aufbruch) op, dat ondertussen is omgedoopt tot de Liberal Konservativer Reformer. Velen die zich bij Weckruf 2015 hebben aangesloten volgen zijn voorbeeld, waardoor de AfD zowel in de deelstaten als in Europa zetels verliest. Ook Hans Olaf Henkel en Starbatty verlaten de partij, waardoor het economisch beleid van de AfD aan geloofwaardigheid inboet. Henkel was jarenlang voorzitter van het Bundesverband der Deutschen Industrien (Duitse Voka), waardoor hij veel aanzien uit het ondernemersveld geniet. In totaal verliest de AfD ongeveer een tiental procent van haar ledentotaal.

ALFA, ondertussen omgedoopt tot LKR, zal er echter niet in slagen om een noemenswaardige stempel op de Duitse politiek te drukken. Vanaf dan vaart de AfD een conservatieve en nationalistische koers die langzaam naar rechts lijkt op te schuiven. Medestichter Konrad Adam waarschuwt voor de nieuwe koers van de partij, maar wordt meteen op de vingers getikt. Ondanks haar interne pijnpunten blijft de AfD ook qua ledenaantal goed presteren. In 2015 treden er tot de partij zo’n 5000 leden toe. Ter vergelijking: de SPD en de CDU verliezen dat jaar respectievelijk 3000 en 6000 leden.

Extreme uitlatingen van een bont allegaartje

Nadat Lucke en co de partij hebben verlaten zal de AfD inhoudelijk, maar vooral retorisch verrechtsen. De AfD ziet een traditioneel gezin als hoeksteen van de samenleving en het homohuwelijk is onbespreekbaar, ondanks het feit dat de andere lijsttrekker, Alice Weidel, zelf lesbisch is. AfD-afgevaardigde Corinna Herold wilde vorig jaar zelfs weten hoeveel homo-, bi- en transseksuelen in Thüringen leven om na te gaan of de bescherming van deze minderheden wel opportuun is. Bovendien wil de AfD een nauwere samenwerking met Oost-Europa en Rusland.

In een interview met Legida-voorman (Pegida in Leipzig) Jürgen Elsasser stelt Björn Höcke dat hij huivert bij de gedachte dat de Verenigde Staten de enige wereldmacht zijn en hun manier van leven aan de rest willen opdringen. Ook Gauland is deze mening toegedaan. Volgens Joschka Fischer, voormalig minister van Buitenlandse Zaken in de regering Schröder (1998-2005), wil Gauland terug naar een Europa van voor bondskanselier Konrad Adenauer, wat betekent dat die samen met uiterst rechts durft te dromen van een symbiose met het nationalistische Rusland. Rusland zorgt voor de grondstoffen, beschermt familie en traditie, Duitsland zorgt voor de know-how, technologie en het nodige geld.

Maar dat is niet het enige waar de AfD de wenkbrauwen deed fronsen. Voorzitter Petry en Europees parlementslid en barones Beatrix von Storch komen in opspraak wanneer tijdens de vluchtelingencrisis ongeneerd opperen om vluchtelingen aan de grens neer te schieten, ook als het om vrouwen en kinderen gaat. De meer gematigde Jörg Meuthen pleit er dan weer voor om de Duitse grenzen onmiddellijk te sluiten.

De uitingen van von Storch en Petry kunnen in de fractie van Europese Hervormers en Conservatieven op weinig goeddunken rekenen. De fractie beslist dan ook om de twee afgevaardigden von Storch en Marcus Pretzell, de man van voorzitter Petry, uit de partij te zetten. Opvallend genoeg kiezen beide afgevaardigden voor een ander parcours. Von Stroch heeft zich bij de fractie Europa van Vrijheid en Directe Democratie gevoegd, terwijl Pretzell zich bij de fractie Europa van Naties en Vrijheid aansluit. Alexander Gauland laat in de aanloop van het wereldkampioenschap voetbal nog even vallen dat ‘de Duitsers voetballer Jerome Boateng wel een goede voetballer vinden, maar dat ze hem liever toch niet als buurman zouden hebben.’ Het zou de toon van de partij blijven bepalen en een het identitaire en extreemrechtse denken in Duitsland terug aanwakkeren. Bij de laatste verkiezingen in Nordrhein-Westfalen, Schleswig-Holstein en Saarland deed de AfD het niet bijzonder goed. De partij haalde gemiddeld om en bij de 6%.

Ondanks het feit dat de partij naar alle waarschijnlijkheid in de Bondsdag zal geraken, is de partij intern nog steeds een boeltje. Voorzitster Petry is door de rechterflank vleugellam gemaakt, waardoor ze zelfs naast lijsttrekkerschap heeft gegrepen. Die posities worden nu bekleed door Gauland en Weidel. Bovendien wordt Petry, net zoals vele van haar partijgenoten, door het Duitse gerecht vervolgd. Haar parlementaire onschendbaarheid is ondertussen vervallen omdat ze onder meineed zou hebben gelogen over de partijfinanciering. Ook Björn Höcke kwam in opspraak toen hij onlangs zei dat het wel eens genoeg mocht zijn dat Duitsers zich schuldig voelden voor wat er in de Tweede Wereldoorlog was gebeurd. Alexander Gauland zei op zijn beurt dat de Duitsers trots mochten zijn op de prestaties van de Duitse soldaten tijdens de Tweede Wereldoorlog. Daarvoor werden beide heren op de vingers getikt door Petry.

Betonneert de AfD de grote coalitie?

De partij haalt haar dynamiek precies uit het feit dat ze de politiek consensus weet te doorbreken. Doordat de partij met de nostalgische habitus van haar burgerlijke vleugel weerklank vindt tot in het midden van de maatschappij, creëert ze voor zichzelf een basis van waaruit ze met radicale, onbegrensde slogans het politieke klimaat van Duitsland kan bespelen. Ze grijpt terug naar inhoudelijk kenmerken van de conservatieve revolutie en heeft met de ‘vluchteling’ haar perfecte Feindbild zoals de gevierde Carl Schmitt schreef.

Met de AfD zal er zich aan de rechterzijde van het nationale politieke spectrum een nieuwe partij vestigen, waardoor het nationale politieke landschap maandag danig versplinterd zal zijn. Daardoor is de waarschijnlijkheid op een grote coalitie tussen de CDU en de SPD een stuk groter geworden. Beide partijen worden dus tot elkaar veroordeeld. Dat is uiterst paradoxaal: uitgerekend de partij die zich aanbiedt als hét alternatief voor Duitsland, zou ervoor kunnen zorgen dat die große Koalition voor onbepaalde tijd wordt gebetonneerd. Ook omdat Duitsland in de recente geschiedenis nooit de gewoonte heeft gehad om met meer dan twee partijen in de nationale regering te zitten.

Om ook op lange termijn succesvol te zijn, zal de AfD intern de zaken op orde moeten krijgen. De partij heeft aangegeven dat ze bij de Bondsdagverkiezingen van 2021 effectief aan de regering wil deelnemen. Ze zal moeten leren om te besturen en compromissen te sluiten, waardoor ze niet al haar grote beloftes zal kunnen nakomen. Het risico bestaat dat haar huidige kiezers ook dit alternatief tot het politieke establishment zullen rekenen.

Vanaf dan is het wachten op de volgende protestpartij. Na een overwinning bij deelstaatverkiezingen in maart 2016 verklaarde AfD-voorzitster Frauke Petry zelf het succes: ‘Het is het catastrofale beleid van mevrouw Merkel dat de mensen de ogen geopend heeft. Alleen zo is het ons gelukt om in alle drie de deelstaten meer dan 10% te halen.’ Daarmee geeft Petry meteen ook de zwakte van de partij aan. Slaagt Merkel erin om de actuele problemen snel op te lossen, zal ze noodgedwongen haar pijlen op de andere thema’s moeten richten. Zo impliceerde ook Merkel aan de zijde van haar drie deelstaatvoorzitters na die verkiezingsnederlaag: ‘Dat er in de ogen van de mensen nog geen doorslaggevende oplossing voor de vluchtelingencrisis is geformuleerd, heeft de verkiezingen erg beïnvloed.’