Activist Bill McKibben relativeert de gele hesjes: ‘Als alle huizen onderlopen, komt er óók een opstand’

Het woord moest nog worden uitgevonden toen de Amerikaanse journalist Bill McKibben voor het eerst over klimaatverandering schreef. Al in 1989 bracht hij zijn boek The End of Nature uit. Drie decennia later ziet McKibben hoe zijn voorspellingen uitkomen. Toch behoudt hij wat optimisme. ‘Burgerbewegingen hebben de kracht om actie te forceren.’

Bill McKibben is momenteel onderzoeker aan het Middlebury College, een progressieve universiteit in de bergen van Vermont, maar creëert ook al decennia deining als journalist. Dat het grote publiek vandaag de ins en outs van de klimaatopwarming kent, is voor een groot deel zijn verdienste.

Hij heeft een twintigtal boeken op zijn naam en is de bezieler van burgerbeweging 350.org, die al vóór Greta Thunberg en Anuna De Wever miljoenen mensen op de straat kreeg om regeringen tot betere manieren te forceren. The Boston Globe noemde McKibben daarom ‘de belangrijkste milieuactivist van de Verenigde Staten’, Current Affairs ziet in hem een geknipte minister van Binnenlandse Zaken of Energie, mocht Bernie Sanders het ooit nog tot president schoppen.

McKibben leidt een teruggetrokken bestaan in de bossen van Vermont, weg van het turboconsumentisme dat de Amerikaanse samenleving typeert en dat volgens hem aan de grondslag ligt van de opwarming van de aarde. De man te pakken krijgen is geen sinecure: op verzoek mailt hij zijn telefoonnummer, maar hij wil geen afspraak vastleggen: ‘Als ik niet aan mijn nieuwe boek werk, dwaal ik door de bossen om mijn hoofd leeg te maken. Bel me, en wie weet krijg je me te pakken!’ Bij de allereerste poging krijg ik hem gelukkig al aan de lijn.

In beste stemming, maar ook lichtelijk bezorgd: hij wil weten of ik de voeten droog heb gehouden, ‘want de beelden waren beangstigend’. ‘Het is hier in Vermont al even aan het miezeren, dat is natuurlijk niks vergeleken bij wat jullie hebben gezien. Anderzijds: de hemel is hier al een paar dagen gesluierd door de rook van bosbranden in Oregon en Californië, meer dan drieduizend kilometer hiervandaan. De overheid waarschuwt voor de slechte luchtkwaliteit.’ De dag van ons gesprek woeden er 81 bosbranden in 12 Amerikaanse staten, 21.000 brandweermannen zijn in de weer om het vuur onder controle te krijgen.

Extreme watersnood én extreme droogte: er gaat plots veel mis tegelijkertijd.

Bill McKibben:De grootste ramp voltrekt zich in Siberië: daar zien we bosbranden in gebieden die drie, vier of zelfs vijf graden noordelijker liggen dan waar het gewoonlijk brandt. De turfgronden onder de boreale wouden hebben vuur gevat: zelfs waar dertig centimeter sneeuw ligt, spuwt de bodem rook uit. Die branden zijn niet alleen het gevolg van de klimaatopwarming, ze versnellen die ook: elke dag komen er ongelofelijk grote hoeveelheden broeikasgassen in de atmosfeer.

En met de opwarming krijg je extremen. Warme lucht absorbeert meer water dan koude. In droge gebieden verdampt alle water. Dan krijg je droogte en op den duur schiet de boel in brand. Maar al het water dat door de lucht wordt opgenomen, komt ook weer naar beneden: die cyclus duurt gemiddeld zeven dagen. En als het water naar beneden komt, druppelt het niet, dan krijg je hoosbuien – zoals we gezien hebben in België en Duitsland. Waar ik woon, is het aantal dagen waarop vijftig millimeter neerslag valt met 75 procent gestegen in de laatste vijftig jaar. Dat is iets wat wetenschappers al jaren met veel vertrouwen voorspellen.

U ook.

McKibben:Tientallen jaren.

Ik kan me niet voorstellen dat u daar veel genoegen uit put?

McKibben:Zo van ‘Told you so?’ Nee (lacht).

Ik denk wel vaak dat ik vroeger werk had moeten maken van een brede burgerbeweging. 350.org was de eerste actie tegen klimaatopwarming, en daar zijn we pas in 2008 mee gestart, toen ik al meer dan twee decennia rond dit probleem werkte. Soms sla ik me voor het hoofd. Ik heb te lang gedacht dat mensen wel in actie zouden komen als ze de feiten zwart op wit voor zich zagen.

U zei tien jaar geleden al dat we al decennia eerder hadden moeten ingrijpen.

McKibben:Het is al lang niet meer de vraag of we de opwarming van het klimaat kunnen tegenhouden, dat station zijn we gepasseerd. De vraag is: kunnen we nog voorkomen dat hele beschavingen op de knieën worden gedwongen?

Al de burgerbewegingen – 350.org, Fridays for future en Extinction Rebellion – hebben wel een belangrijke rol gespeeld, omdat ze de zeitgeist hebben veranderd. Mensen voelen aan wat normaal is en wat niet, het beeld van wat ons te wachten staat, is kraakhelder. Zelfs in de Verenigde Staten staan de ergste klimaatontkenners op een zijspoor.

Dat is goed, maar intussen is de greep van de olie- en gasindustrie nog altijd niet gebroken. Wat misschien nog meer to the point is: het komt allemaal laat. Het probleem met de klimaatopwarming is dat het – in tegenstelling tot andere politieke dossiers – een race tegen de tijd is. Als je het niet snél oplost, zul je het nooit oplossen. Ik ken weinig mensen met een plan om de polen – wanneer de kappen gesmolten zijn – opnieuw te doen bevriezen.

Hier in België hebben we in 2019 ook massale protesten gezien. Kort daarna vonden er verkiezingen plaats: achteraf bleek dat het klimaat amper een rol had gespeeld in het kieshokje.

McKibben:We reageren overal rijkelijk laat. Maar ik werk al te lang op dit thema om me daar nog over te verbazen. Wie weet hebben de overstromingen bij jullie een diepere indruk nagelaten. Er staan voor dit najaar verkiezingen gepland in Duitsland: ik ben benieuwd of we daar een effect zullen zien. Je weet maar nooit.

Het is volgens u nu zaak om de impact te beperken tot een niveau dat ‘maar lichtjes dramatisch’ is.

McKibben:Na deze zomer is het maar de vraag of we dat stadium al niet bereikt hebben. Toch blijf ik hoopvol dat we de stijging van de temperatuur op aarde kunnen beperken tot minder dan twee graden – zoals in het akkoord van Parijs staat. Als we alles juist doen, kunnen we manieren vinden om onze samenlevingen en economieën – weliswaar struikelend – overeind te houden.

Als we gewoon voortdoen zoals we bezig zijn en het huidige traject aanhouden, gaan we naar een stijging van 3 of zelfs 3,5 graden Celsius. Dan zal de chaos te groot zijn. Volgens het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) van de Verenigde Naties leven we nu in het cruciale decennium. Als we de doelstellingen van Parijs willen halen, moeten we onze uitstoot halveren tegen 2030. Dat is acht en een half jaar van vandaag.

5500 miljard dollar

Dat brengt ons bij Fit for 55, het Europese klimaatplan dat Eurocommissaris Frans Timmermans half juli voorstelde: Politico schreef over het meest ambitieuze pakket maatregelen dat óóit ergens werd aangekondigd.

McKibben:Dat klopt waarschijnlijk, maar dat betekent niet dat het ambitieus genoeg is – er was er tot nu toe gewoon geen ander. Het plan is op veel vlakken ernstig werk, en het gaat zeker verder dan alles wat uit de VS komt. Maar Greta Thunberg – die de Europese situatie een pak beter kent dan ik – heeft onmiddellijk gewezen op de tekortkomingen: veel problemen worden niet aangepakt. Thunberg wees erop dat Europa zijn uitstoot heeft doen zakken door grote delen van de maakindustrie naar China en andere plekken uit te vlaggen. Op dat vlak loopt het plan achter de feiten aan.

Het plan van Timmermans onderschrijft in ieder geval de doelstellingen van het akkoord van Parijs: om onder de temperatuurstijging van 2 graden te blijven, wil Timmermans de uitstoot van broeikasgassen tegen 2030 met 55 procent doen krimpen.

McKibben:Dat is het schema van het IPCC. We moeten ons wel afvragen of de EU en de VS niet veel sneller moeten afbouwen. Omdat we rijk zijn en het ons kunnen veroorloven, maar ook omdat we in de voorbije eeuwen onbetamelijke hoeveelheden koolstof in de atmosfeer hebben gepompt. We hebben een historische schuld opgebouwd. Onderzoeksgroep EcoEquity heeft de feitelijke verantwoordelijkheid van elk land afzonderlijk berekend en is tot de conclusie gekomen dat de VS hun uitstoot met 170 procent moeten inperken (lacht). Dat betekent dat ze niet alleen moeten stoppen met uitstoten, maar daarbovenop nog geld moeten geven aan ontwikkelingslanden, zodat die het equivalent van 70 procent van de huidige Amerikaanse uitstoot kunnen beperken.

Fit for 55 past binnen de European Green Deal, die de Europese economie sterk en duurzaam moet maken: het verwijst naar het kolossale relanceplan van Franklin D. Roosevelt na de grote depressie. U zegt dat de klimaatopwarming evenveel zal kosten als de grote depressie én de twee wereldoorlogen samen.

McKibben:De Britse econoom Lord Nicholas Stern zegt dat. Hij had een schatting gemaakt van de totale economische impact van de klimaatverandering, maar dat is al lang geleden: Lord Stern blijft herhalen dat hij de omvang onderschat heeft. Recentere onderzoeken zeggen dat de economische schade kan oplopen tot 5500 miljard dollar tegen het einde van de eeuw: dat is meer geld dan er momenteel is op de planeet.

Heeft het eigenlijk nog wel zin dat we eraan beginnen?

McKibben:Twee belangrijke evoluties nopen tot optimisme. Als eerste de opkomst van burgerbewegingen, die een tegenwicht vormen voor de almacht van de petroleumindustrie. En ik trek me op aan het ongelofelijk knappe werk van wetenschappers en ingenieurs, die ons de technologie voor zonne- en windenergie hebben geschonken. Dat is vandaag de goedkoopste manier om energie op te wekken.

De economische zwaartekracht werkt nu in de juiste richting, maar wie blijft wachten op de economie om dit op te lossen, zal bedrogen uitkomen: dat gaat gewoon te traag. Daarom zijn de burgerbewegingen zo belangrijk: to force the spring, om de dingen sneller te laten gebeuren dan ze nu doen.

Een van de meest opvallende maatregelen uit Fit for 55 is het ‘Carbon Border Adjustment Mechanism’. De EU wil een hoge prijs plakken op de uitstoot van broeikasgassen, maar daardoor dreigt oneerlijke concurrentie. Daarom wil de EU ook een hoge tolmuur optrekken, opdat Chinese bedrijven niet tegen dumpingprijzen verkopen in Europa.

McKibben:Amerika’s belangrijkste klimaatwetenschapper, James Hansen, zegt al dertig jaar dat er een taks moet komen op de uitstoot van broeikasgassen. Hij voegt er ook elke keer aan toe dat zo’n correctie aan de grenzen het belangrijkste onderdeel van zo’n systeem zou zijn, omdat je het probleem anders gewoon verplaatst. Ik denk dat er uiteindelijk overal in de wereld onvermijdelijk zo’n systeem komt, zelfs in de VS. Ongebreidelde vrijhandel is precies een van de oorzaken van de rotzooi waar we nu in zitten. Vrijhandel terugschroeven is wellicht een van de manieren om de gevolgen van de klimaatopwarming te matigen.

Die maatregelen zullen toch geopolitieke spanningen veroorzaken? Een heffing aan de grenzen zal China handenvol geld kosten.

McKibben:Het wordt een oefening in diplomatiek koorddansen, vooral voor John Kerry, klimaattsaar van president Biden. Kerry had oorspronkelijk bezwaren tegen een koolstoftaks, maar die heeft hij naar verluidt laten varen. Maar de belasting druist natuurlijk regelrecht in tegen de belangen van veel Aziatische landen, en dat zijn precies de landen die Kerry tegen november — wanneer de klimaattop van Glasgow plaatsvindt — tot samenwerking moet porren.

President Biden heeft alvast de indruk gewekt dat hij het meent met zijn klimaatplannen: op de eerste dag van zijn presidentschap ondertekende hij een executive order, waarmee de VS opnieuw toetraden tot het Akkoord van Parijs. Hoe schat u zijn bedoelingen in?

McKibben: Bidens infrastructuurplan heeft de ambitie om de Amerikaanse economie tegen 2050 klimaatneutraal te maken. Het bevat zinnige voorstellen en Biden wil veel geld uittrekken. Maar het probleem is dat het Witte Huis niet alleen aan tafel zit: uiteindelijk zal het Congres ook inspraak krijgen en dat staat nog altijd onder sterke invloed van de fossielebrandstoffenlobby. Senator Joe Manchin, een sleutelfiguur, kan terugkijken op een lange carrière als verdediger van de belangen van de koolmijnindustrie in zijn thuisstaat West-Virginia. Ik neem aan dat er uiteindelijk wel íéts uit Washington, D.C. zal komen, maar het zal niet genoeg zijn.

Rebellie verzekerd

De aanpak van Biden en Timmermans vertrekt nog altijd vanuit de economische realiteit. U hebt altijd gepleit voor een radicaal andere kijk op de economie en het leven op deze planeet. Wat ziet u nu als de belangrijkste oplossing?

McKibben:Als ík het voor het zeggen had, zou ik alle fossiele brandstoffen vervangen door zonne- en windenergie, zo snel als het kan. We hebben dat godsgeschenk in de schoot geworpen gekregen door onze ingenieurs: laten we het met twee handen aannemen.

Stond u vroeger niet sceptisch tegenover de technologie als oplossing van het klimaatprobleem?

McKibben:(aarzelt) Dat weet ik eigenlijk niet, maar ik heb wel altijd gezegd dat we moeten ophouden met olie, steenkool en gas te verbranden. Natuurlijk moeten we ook alles in het werk stellen om minder stroom te verbruiken en te verspillen, en dat veronderstelt een andere manier van leven.

Fit for 55 wil het totale energiegebruik terugdringen met 9 procent.

McKibben: Dat is allesbehalve onmogelijk: het volstaat om alle energieverlies uit de wereld te helpen. Auto’s, bijvoorbeeld, zijn opmerkelijk weinig energie-efficiënt. Zeker in de VS, waar mensen rondrijden in auto’s die veel groter zijn dan ze nodig hebben. Maar ik betwijfel dat we zullen stoppen met het gebruiken van stroom.

Zelf leeft u een eenvoudig leven.

McKibben:Mijn vrouw en ik leven in de bossen, maar (zucht) ik ben zoals iedereen aangesloten op het internet. Een auto heb ik ook: een elektrische die rijdt op de stroom van de zonnepanelen op mijn dak. Wij leven zo goed als zelfbedruipend, qua energie: het is echt niet onmogelijk.

Bent u het dan niet eens met critici die zeggen dat het plan van Europa impact zal hebben op het leven van de mensen? Frans Timmermans zelf zei dat het bloody hard wordt.

McKibben:Als dit plan géén invloed zou hebben op het leven van de mensen, dan zou het een gruwelijk slecht plan zijn (lacht). Een van de motoren van de klimaatopwarming is precies het exuberante leven dat we leiden, het allesverterende consumentisme dat fabrieken doet draaien en schepen doet varen. Als we daar geen draai aan geven, komt er nooit nog schot in de zaak.

We praten hier over het wegnemen van fossiele brandstoffen uit de wereldeconomie, waarvan de afhankelijkheid van olie het meest wezenlijke kenmerk is. Maar intussen moet de economie blijven draaien: het is alsof je het wiel van een auto probeert te vervangen terwijl die over de snelweg rijdt. Een verdomd moeilijke klus, maar we hebben geen andere keuze.

De Europese Commissie trekt vele miljarden euro’s uit om de laagste inkomens te ontzien, maar volgens een lid van de Franse Hoge Raad voor het Klimaat zal het plan toch aanleiding geven tot rebellie en opstanden.

McKibben:Dat zullen we zien. Ik kan nog wel een paar andere goede redenen bedenken voor een opstand: het feit dat over de hele wereld mensen op straat staan omdat hun huizen zijn ondergelopen, bijvoorbeeld.

Tot slot: u schreef uw allereerste boek in 1989, maar uw bezorgdheid over het milieu dateert van negen jaar eerder, toen Ronald Reagan verkozen werd tot president.

McKibben: (knikt) Een van de belangrijkste problemen van onze tijd en een van de drijvende krachten achter de klimaatopwarming, is het ongebreidelde individualisme. Dat hyperindividualisme – waarvoor Reagan en toenmalig Brits premier Margaret Thatcher symbool staan – doet eigenlijk niets voor ons welbevinden of de leefomgeving. Misschien zal dat het enige zijn waar de pandemie goed voor is: een einde maken aan dat egoïsme is de kleine wederdienst die het virus ons verschuldigd is.

Een beetje hoop om mee af te sluiten?

McKibben:Ik doe elke dag wat ik kan. En dan zien we wel. Er zijn grote krachten in het spel, de klimaatverandering laat enorm van zich horen. Het is niet duidelijk of en hoe we dat kunnen tegenhouden, maar we kunnen het wel proberen. Dat is wat ik nu weer ga doen.