In het Westen oogstte Michaïl Gorbatsjov respect, in Rusland en andere voormalige landen van de Sovjet-Unie heerst het misprijzen. Hoe komt dat?
In de nadagen van het communisme deed onder Sovjetburgers een populaire mop de ronde.
Er staat een kilometerslange rij voor een winkel in Moskou. Op een bepaald moment verliest een van wachtenden zijn geduld. Hij roept dat hij naar het Kremlin gaat om Gorbatsjov dood te schieten. Een uur later komt hij terug. ‘Heb je Gorbatsjov doodgeschoten?’ vragen de anderen. ‘Nee’, zucht de man. ‘De rij aan het Kremlin is nóg langer.’
In de nasleep van zijn overlijden valt vooral op hoe verschillend Michaïl Gorbatsjov in het Westen en in Rusland wordt benaderd. In West-Europa en de VS is Gorbatsjov de geschiedenis ingegaan als een vredesduif, de winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede in 1991 die de Koude Oorlog mee beëindigde en de wapenwedloop een halt toeriep. Maar in Rusland werd zijn dood op schamper schouderophalen onthaald. President Vladimir Poetin bracht Gorbatsjov een laatste groet, maar kondigde aan dat hij geen tijd had om zijn begrafenis bij te wonen. Het Kremlin liet weten dat de eerste en meteen ook laatste president van de Sovjet-Unie geen staatsbegrafenis zou krijgen.
In Rusland werd Gorbatsjovs dood op schamper schouderophalen onthaald.
Met die beslissing vertolkt het regime perfect hoe de meeste Russen naar de laatste Sovjetleider kijken. Het is een sentiment dat de voorbije twintig jaar in zowat elke opiniepeiling terugkomt: veel Russen hebben een bloedhekel aan Gorbatsjov. In het beste geval is hij een prutser, maar voor velen is hij een regelrechte landverrader. Eind december nog publiceerde het peilingbureau VTsIOM het onderzoek ‘Dertig jaar zonder Sovjet-Unie’, waarin gepeild werd naar hoe Russen naar het communistische verleden kijken. Op de vraag wie tegenwoordig geldt als de antiheld van de Sovjet-Unie, is Michaïl Gorbatsjov met voorsprong het populairste antwoord. Hij haalt het van andere antihelden zoals Iosif Stalin, Nikita Chroesjtsjov en Lavrenti Berija, het hoofd van de geheime dienst NKGB die Stalins Grote Terreur overzag en erom bekendstond meisjes en vrouwen te ontvoeren en te verkrachten. Niet bepaald fraaie concurrentie.
Landverrader
In de eerste plaats heeft het natuurlijk te maken met de val van de Sovjet-Unie. Gorbatsjovs hervormingen hebben – geheel tegen zijn wil in – ervoor gezorgd dat de wereldmacht plots geopolitiek onbeduidend werd. Maar tegelijk is het in zekere zin vreemd dat net Gorbatsjov daarvoor de schuld kreeg. Het is opvolger Boris Jeltsin die Rusland – overigens als eerste deelrepubliek – uit de Sovjet-Unie deed uittreden. Tijdens de woelige jaren negentig, waarbij Russen hun spaargeld zagen verdampen, het overheidssysteem gedeeltelijk instortte en de criminaliteit welig tierde, was het wel degelijk Jeltsin die in steeds meer kennelijke staat aan de macht was. En toch is het vooral Gorbatsjov die voor die catastrofale jaren de schuld krijgt.
Niet Gorbatsjov maar zijn opvolger Jeltsin deed Rusland – als eerste deelrepubliek – uit de Sovjet-Unie stappen.
‘Ondanks al zijn democratische principes heeft Gorbatsjov nooit enige democratische legitimatie gehad’, benadrukt Ria Laenen, professor Russische en Euraziatische politiek aan de KU Leuven. ‘Hij heeft in het begin van de jaren negentig overwogen om zich kandidaat te stellen voor de presidentsverkiezingen, maar hij is daar heel snel op teruggekomen. Het was duidelijk dat hij nauwelijks stemmen had gekregen.’ Ook Laenen wijst erop dat Gorbatsjov in Rusland helemaal anders wordt gepercipieerd. ‘In het Westen bestaat het idee dat Gorbatsjov een warme persoonlijkheid was, een familieman met gevoel voor humor. Dat is niet het beeld dat de Russen van hem hadden. In tegenstelling tot Boris Jeltsin was Gorbatsjov geen begenadigd spreker – wat best ironisch is voor iemand die de laatste decennia geld verdiende door ruim betaalde speeches te geven in het Westen. De Russen zagen vooral een koele kikker, die geen enkele voeling had met wat er leefde onder het volk. Ze vinden hem een landsverrader, omdat Rusland onder zijn bewind het Sovjetimperium verloor.’
Alcoholplan
Gorbatsjovs binnenlandse beleidskeuzes leidden er al snel toe dat hij door zijn bevolking met argwaan werd bekeken. Een van zijn eerste acties was een heus anti-alcoholplan. De productie van wodka en cognac werd grondig teruggeschroefd, er kwamen beperkingen op de verkoop en het werd voortaan strafbaar om zelf te stoken. De strijd tegen alcohol van Gorbatsjov, die zelf geheelonthouder was, leidde tot de bekende mop dat de Russen geluk hadden dat Gorbatsjov niet celibatair was. De maatregel was meer dan nodig: alcohol gold in de Sovjet-Unie als nationaal tijdverdrijf. Als Russische mannen vandaag nog steeds een levensverwachting hebben die vergelijkbaar is met ontwikkelingslanden als Pakistan of Senegal, komt dat voornamelijk door het wijdverbreide alcoholverbruik. ‘Die maatregelen waren volslagen terecht, maar bijzonder onpopulair’, zegt Laenen. ‘Russen begrepen ook niet waarom het nodig was.’ Het beleid bleek matig succesvol. In plaats van minder te drinken en meer te werken, gingen Russen gewoon langer in de rij staan. Door de economische crisis dronken de Russen alleen maar méér.
Het is een jammerlijke vaststelling dat Gorbatsjov ondanks al zijn plannen er nauwelijks in geslaagd is zijn land echt te hervormen. Toch is die bestuurlijke incompetentie op zich geen reden. In Rusland heeft de publieke opinie een (bijwijlen absurde) tolerantiegraad voor bestuurlijke incompetentie. Wegen vol putten, overheidsgebouwen die uit elkaar vallen, grootschalige vervuiling en alomtegenwoordige corruptie zijn problemen waarmee zowat elke Rus voortdurend wordt geconfronteerd, zeker wanneer ze buiten Moskou en Sint-Petersburg wonen. Toch zullen maar weinig Russen Vladimir Poetin hiervoor verantwoordelijk achten. Maar Gorbatsjovs tekortkomingen worden wel met een vergrootglas bekeken.
‘Het reclamefilmpje voor Pizza Hut illustreert zijn wereldvreemdheid.’ (Ria Laenen, KU Leuven)
Komt het door de beruchte reclame voor Pizza Hut? Een spotje voor de Amerikaanse pizzaketen uit 1998 toont Gorbatsjov wanneer hij met zijn familie in een pizzarestaurant zit te eten, terwijl de andere restaurantgasten heftig discussiëren over wat Gorbatsjov voor Rusland heeft betekend. Uiteindelijk concluderen de restaurantgasten dat Gorbatsjov toch maar mooi Pizza Hut naar Rusland heeft gekregen, waarna ze met pizzastukken toasten op de gezondheid van de voormalige Sovjetleider. De commercial werd opgenomen net voordat de roebelcrisis zou uitbreken, waarbij de Russen hun spaargeld in enkele maanden zagen verdampen. ‘Het illustreert Gorbatsjovs wereldvreemdheid’, vindt Laenen. ‘Hij snapte gewoon niet dat het misschien geen goed idee was om als voormalig wereldleider in zo’n spotje te figureren, zeker op een moment waarop zo veel Russen nauwelijks de eindjes aan elkaar konden knopen.’
Bloedige repressie
Des te opmerkelijker is de vaststelling dat Gorbatsjov ook in de overige deelrepublieken allesbehalve populair is. Dat is geen geringe prestatie. Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, waarvoor Gorbatsjov verantwoordelijk wordt gehouden, wordt in zowat alle ex-Sovjetstaten als een uiterst positieve ontwikkeling beschouwd.
De reden voor die gebrekkige populariteit is niet ver te zoeken. Gorbatsjov aarzelde niet om nationalistische manifestaties in de ex-Sovjetrepublieken in bloed te smoren. In december 1986 werden in de toenmalige Kazachse hoofdstad Alma-Ata vreedzame studentenprotesten gewelddadig onderdrukt. In de daaropvolgende repressie zouden 200 mensen gedood zijn, honderden anderen kwamen in werkkampen terecht. Op 9 april 1989 richtte het Rode leger een bloedblad aan in de Georgische hoofdstad Tbilisi, waarbij 21 pro-onafhankelijkheidsbetogers werden gedood. Bij protesten in Azerbeidzjan vielen 147 doden na de interventie van Moskou. Ook in Litouwen en Letland vielen doden toen het Sovjetleger optrad tegen betogers voor onafhankelijkheid.
Gorbatsjov aarzelde niet om nationalistische manifestaties in de ex-Sovjetrepublieken in bloed te smoren.
Het is in westerse ogen een opmerkelijke paradox: zo gemakkelijk als Gorbatsjov de satellietstaten van het Warschaupact de vrije baan gaf, zo halsstarrig hield hij vast aan het bestaan van de Sovjet-Unie. Terwijl Polen, Bulgaren of Tsjechen vrij waren om hun eigen pad te volgen, werd aan Georgiërs, Balten en Kazachen met enige aandrang gevraagd om mee te bouwen aan het arbeidersparadijs. ‘Gorbatsjov was ervan overtuigd dat de nationale kwestie in de Sovjet-Unie opgelost was’, aldus Laenen. ‘Hij geloofde echt dat de Sovjet-Unie een homo sovieticus had gecreëerd die ongevoelig was voor “kapitalistische concepten” zoals nationalisme. En dus vond hij dat al die volkeren maar mee moesten bouwen aan de Sovjet-Unie 2.0 die hij wilde vormgeven. Het was voor Sovjetburgers nochtans zeer duidelijk dat nationaliteit allesbepalend was voor je carrièrekansen.’
In de laatste dagen van zijn leven maakte Gorbatsjov nog de invasie van Oekraïne mee. Hij zou er nooit officieel op reageren, maar ingewijden verklaren dat hij er het hart van in was. Voor zover Gorbatsjovs ideeën nog enige invloed hadden, lijken die sinds februari van dit jaar voorgoed naar het verleden verwezen. Na Boris Jeltsin en Pizza Hut lijkt ook Gorbatsjov Rusland voorgoed te hebben verlaten.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
