Mensenrechtenorganisaties veroordelen de willekeurige bombardementen door het Russische leger in Oekraïne. De Amerikaanse president Joe Biden en de Canadese premier Justin Trudeau spreken zelfs van ‘oorlogsmisdaden’. Wat betekent dat? En kan de Russische president Vladimir Poetin ervoor berecht worden?
De wereld reageert geschokt op de beelden van het Russische leger dat ziekenhuizen bombardeert of geweld pleegt op Oekraïense burgers. Sinds de inval van Rusland in Oekraïne circuleert dergelijk beeldmateriaal geregeld op het internet. Mensenrechtencommissaris van de Verenigde Naties Michelle Bachelet had het afgelopen donderdag in een officiële toespraak over ‘flagrante mensenrechtenschendingen’ in Oekraïne. Het Oekraïense gerecht en het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag onderzoeken de beelden als oorlogsmisdaden.
1. Wat is een oorlogsmisdaad?
Oorlogsmisdaden zijn feiten zoals foltering, de opzettelijke doodslag van burgers of aanslagen op ziekenhuizen, scholen of historische gebouwen door oorlogvoerende partijen. Wie zulke misdaden pleegt tijdens een gewapend conflict, schendt het internationaal humanitair recht, ook wel oorlogsrecht genoemd.
‘De regels van het oorlogsrecht zijn voornamelijk omschreven in de vier Conventies van Genève uit 1949 en de Aanvullende Protocollen uit 1977’, zegt hoogleraar Internationaal Recht Jan Wouters (KU Leuven). ‘Die regels gelden voor iedereen. Zelfs als een land een illegale oorlog is begonnen, zoals Rusland in Oekraïne nu, moeten beide landen het internationaal humanitair recht respecteren om zo weinig mogelijk burgerslachtoffers te maken.’
2. Zijn de Russische aanvallen oorlogsmisdaden?
Mensenrechtenorganisaties zoals Human Rights Watch (HRW) stellen dat Russische soldaten in Oekraïne geregeld oorlogsmisdaden begaan. Crisis- en conflictonderzoeker Belkis Wille is al zes weken voor HRW in Oekraïne om samen met een onderzoeksteam oorlogsmisdaden te documenteren. ‘Als organisatie nemen wij geen standpunt in over de vraag of de oorlog in Oekraïne gerechtvaardigd is’, zegt zij. ‘Wij kijken alleen of het internationaal humanitair recht al dan niet geschonden wordt.’
Volgens Wille bestaat er een duidelijke reeks wetten die bepaalt hoe oorlogen kunnen uitgevochten worden op een manier die het aantal burgerslachtoffers minimaliseert. ‘Rusland houdt zich daar niet aan’, zegt Wille, ‘omdat niet alleen militaire doelwitten worden getroffen, maar ook civiele.’
3. Hoe kun je de oorlogsmisdaden bewijzen?
Wille legt uit dat ze verschillende technieken hebben om mogelijke oorlogsmisdaden te verifiëren. ‘Onze primaire focus is om zoveel mogelijk getuigen- en slachtofferverklaringen te verzamelen’, vertelt Wille. ‘We gaan naar de plaats van het incident, als we dat veilig kunnen doen, en praten er met mensen die op dat moment ter plekke waren. Van zodra we uitgebreide getuigenissen hebben, bekijken we satellietbeelden en controleren we het beschikbare video- en fotomateriaal. We onderzoeken de lichamen van mensen die nog niet zijn begraven of we proberen te bepalen welke soort munitie er gebruikt is. Soms hebben we ook toegang tot achtergebleven schriftelijke bewijzen, zoals Russische militaire documenten.’
Verscheidene mensenrechtenorganisaties, en ook de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), verzamelen momenteel zo veel mogelijk bewijs voor een onderzoek naar oorlogsmisdaden. HRW heeft al meerdere gevallen gedocumenteerd waarin Russische soldaten geweld plegen tegenover burgers in Oekraïense steden als Tsjernihiv, Charkov en Kiev. Het gaat dan over het stelen van voedsel en kleding tot herhaaldelijke verkrachtingen en executies. Volgens professor Wouters zal het wel wat tijd vergen om na te gaan hoe nuttig en sluitend het verzamelde bewijsmateriaal is.
4. Wie kan er schuldig bevonden worden?
Zowel de Russische militairen als de Russische president Vladimir Poetin kunnen schuldig bevonden worden, meent professor Wouters. ‘In de eerste plaats kunnen de mensen schuldig bevonden worden die de handelingen verrichten. Net zoals bij een moord ben je aansprakelijk voor je eigen daden.’
In het internationaal strafrecht komt daar wel een “commandoverantwoordelijkheid” bij, legt Wouters uit. ‘Dat betekent dat er ook een mogelijke strafrechtelijke vervolging is voor diegene die de leiding heeft over de soldaten die de oorlogsmisdaden begaan. Hogere officieren of president Poetin kunnen veroordeeld worden als er kan bewezen worden dat ze de bevelen gegeven hebben om die oorlogsmisdaden te plegen of dat ze ervan op de hoogte waren zonder er iets tegen te doen.’
5. Kan Poetin effectief voor de rechter worden gehaald?
Het is niet de eerste keer dat de huidige Russische president beschuldigd wordt van oorlogsmisdaden. In 1999 vielen Russische troepen de deelrepubliek Tsjetsjenië binnen. Poetin stuurde die operatie aan, hij was toen premier onder president Boris Jeltsin. Tijdens die oorlog pleegde het Russische leger geweld tegen burgers en vernielde het huizen van gewone Tsjetsjenen. Ook in Syrië, waar Rusland het regime van president Bashar al-Assad van militaire steun voorziet, heeft het Russische leger al een spoor van vernieling nagelaten. Er is zelfs een aparte Wikipediapagina aangemaakt voor alle Russische bombardementen op Syrische ziekenhuizen sinds 2015. Toch werd Poetin nog nooit veroordeeld. ‘Een staatshoofd mag niet door buitenlandse rechtbanken op nationaal niveau berecht worden’, verduidelijkt Wouters.
Dat betekent volgens Wouters niet dat Poetin ook voor de oorlog in Oekraïne vrijuit zal gaan. ‘Oekraïne erkent het statuut van het Internationaal Strafhof (ICC). Daardoor zou het ICC de Russische president nu wel kunnen berechten en vervolgen. Dat was niet het geval voor Syrië of Tsjetsjenië.’
Toch zal het in de praktijk moeilijk worden om het Russische staatshoofd voor de rechter te halen, denkt Wouters. ‘Een internationaal aanhoudingsbevel is mogelijk. Als Poetin ooit nog naar andere landen zou reizen, zouden die hem kunnen arresteren. Maar als dat zou lukken, zou Rusland alles op alles zetten om hem weer in veiligheid te brengen. Bijvoorbeeld door te dreigen met geweld. Een andere mogelijkheid is dat Poetin wordt afgezet als Russisch president. Dan heeft hij geen immuniteit meer als staatshoofd. Maar ook die kans is klein.’
Oorlog in Oekraïne: alles wat u moet weten
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier