10 vriendelijke suggesties voor wat wellicht een klotejaar wordt

Oké, het vooruitzicht voor 2016 is niet goed. Uitzonderingsmaatregelen, schrik voor aanslagen, wantrouwen, oorlogsverklaringen, afgelast vuurwerk. Is er iets wat we kunnen doen?

De Amerikaanse onderzoekster Jessica Stern stelt dat terreur ons versterkt in wat we toch al denken, en ons een extra reden geeft om te doen wat we toch al willen doen. Houd dat in gedachten als mensen over uitzonderingswetten spreken, of over een Belgische/Europese versie van de Amerikaanse Patriot Act.

Als de reactie in de VS na 11 september ons iets leert, dan dit: bijna alle crisismaatregelen waren ook tot op zekere hoogte contraproductief. De overheid reikte te ver. Het was gemakkelijker om personen een vliegverbod op te leggen dan om dat verbod, als het ten onrechte bleek, weer ongedaan te maken. En eens je diensten de mogelijkheid gaf om telefonische gegevens in te zamelen, om af te luisteren zonder toestemming van een onderzoeksrechter, dan deden ze dat tot over het randje. Als je andere diensten de toelating gaf om te martelen (waterboarding), of om mensen zonder vorm van proces vast te houden, werd dat iets wat zich verspreidde, ook buiten het kader van ondervragingen (Abu Ghraib). Eens je bibliotheken kon verplichten om te tonen welke boeken mensen ontleenden, werd dat ontlenen minder vrij etc.

De ellende en de bedoeling van terrorisme is dat je niet niets kan doen. Er is angst, er is een roep om ten minste gerechtigheid en zeker ook wraak. Actie heeft dan het effect van een balsem. De vraag is of daar nieuwe wetten en uitzonderingsmaatregelen voor nodig zijn. Niets zo goed voor (tijdelijke) populariteit als de daadkracht van een minister-koning, maar als de VS ons ook op dat vlak iets leren dan dit: die populariteit blijft niet duren. Het is in tijden van crisis en dreiging relatief makkelijk om wetswijzigingen door te voeren maar later krijg je ze nog moeilijk kwijt.

In afwachting van betere ideeën, is het misschien een plan om ons niet grondig anders te gedragen dan voor Parijs/Molenbeek. Beleg een bedenkpauze van een jaar voor zo’n Europese Patriot Act. Tegen die tijd is de goesting hopelijk over.

Het is nu een element van de discussie: wat komt IS goed uit? Zijn de bombardementen van de coalitie eigenlijk een geschenk aan de terroristen? Zullen ze meer kunnen rekruteren omdat er gebombardeerd wordt? Ik zou denken: de pot op met wat hen goed uitkomt. Komen Mohammedcartoons hen goed uit? Of komt het niet tonen van die cartoons hen goed uit? Komen, zoals ze in hun propaganda aangeven, Amerikaanse grondtroepen hen goed uit? Wellicht, maar dan nog is er geen reden om die beslissing aan hun criteria te meten. We zullen niet met enige zekerheid weten wat ze plezant vinden. En ze hebben geen excuus nodig om te doen wat ze doen, of anders gezegd: ze zullen altijd wel een excuus vinden.

Dit is niet helemaal in tegenspraak met het voorgaande. In een episode van tv-serie Seinfeld besluit de kluns George Costanza dat zijn leven nergens toe leidt: hij heeft geen baan, woont bij zijn ouders, is kaal en vindt geen lief. Hij besluit, omdat wat hij altijd probeer geen effect sorteert, het tegenovergestelde te doen, bijvoorbeeld geen uitgebreide leugens op te dissen als verleidingstechniek, maar gewoon de waarheid te vertellen: “Ik ben George, ik ben werkloos en ik woon bij mijn ouders”. En zowaar, het werkt (in de fictieserie).

Als we IS dan toch enig nut willen geven, kan het misschien op die manier, als negatief voorbeeld. We kunnen bij alles wat ze doen het tegenovergestelde overwegen. We kunnen er bijvoorbeeld een erezaak van maken om extra uren te voorzien voor alle vakken die IS in zijn scholen verboden heeft: filosofie, kunst (waarbij muziek), sport, psychologie, en natuurlijk Darwin. Als IS overspeligen stenigt, weten we wat ons te doen staat.

Er is vaak opgeroepen om niet alle moslims over één kam te scheren. Degenen die de oproepen lanceren, hebben er soms weinig moeite mee om andere veralgemeningen te gebruiken: bijvoorbeeld het Westen, de Verlichting, de kolonisatie. Het is de aard van het beestje om breed te borstelen.

Die veralgemeningen doen de werkelijkheid geweld aan. Over de invasie van Irak door de VS van Bush was het Westen verdeeld. Frankrijk, België, Duitsland waren tegen, toonden enige moed in dat verzet. Over Israël is het Westen al evenzeer verdeeld. Zelfs in de VS is er nu een behoorlijk deel van de bevolking dat actie wil tegen de nederzettingenpolitiek. Hét Westen is net zo divers als dé islam. Laten we ooit eens proberen de termen helemaal te verliezen, en specifieker zijn.

Is er iets mis met de/een islam? Na de aanslagen tegen Charlie Hebdo en de joodse supermarkt schreef de Amerikaanse basketgrootheid Kareem Abdul-Jabbar, topscorer aller tijden in de NBA, in Time dat wat hem betreft “religie – welke ook – er uiteindelijk om draait dat mensen nederige, morele levens willen leiden met als doel een harmonieuze samenleving”, en dat ze “verdraagzaamheid en vriendschap willen stimuleren met degenen die niet bij deze religieuze gemeenschap leven. Alle religieuze regels moeten ten dienste staan van dit doel. Daar draait het om in de islam die ik geleerd heb en belijd”.

Abdul-Jabbar voegt de daad bij het woord en is actief op plaatsen waar bijvoorbeeld holebi’s gediscrimineerd worden.

Ik heb over heel de wereld moslims leren kennen die er net als Abdul-Jabbar over denken. Maar zij zitten feitelijk in de verdrukking, daar waar degenen die aansturen op uitsluiting en discriminatie het hoge woord voeren.

Iedereen scheldt tegenwoordig graag op Saudi-Arabië, ik voorop, maar het is een beetje gratuit om de verschuiving, weg van Abdul-Jabbar, in de schoenen te schuiven van de Saudi’s en hun geld. Het gaat om ruim een miljard mensen. Ik kan me niet voorstellen dat die in meerderheid als sullen vallen voor de Saudische theologie. Zoals ik me in een niet helemaal onvergelijkbaar kader niet kan voorstellen dat Belgische jongeren “worden geradicaliseerd” – alsof ze lijdende voorwerpen van opgedrongen ideeën zijn.

Niet dat moslims geen verzet plegen. In Pakistan bijvoorbeeld kun je al minstens een cricketveld vullen met de graven van moslims die werden vermoord omdat ze zich tegen de radicalisering van hun geloof verzetten. Maar als de Abdul-Jabbarfractie in Lahore betoogt tegen intolerantie dagen drie of vier studenten op, die in mekaar geramd worden en verzorging in het ziekenhuis nodig hebben. Als de radicalen betogen na een of andere kaakslag aan hun godsdienst (bijvoorbeeld een cartoon) zijn ze met tienduizenden, en is er niemand die tegenbetoogt. Er is, in Pakistan en elders, bij de gematigden vaak een onwil tot onvermogen om in discussie te gaan met de radicalen. In de eerste plaats omdat het gevaarlijk is, maar ook omdat men de theologische elementen mist, of zelfs de fundamentalisten een beetje gelijk geeft. Zo krijg je verdedigingslijnen als: ik draag geen hoofddoek omdat ik zover nog niet ben. Degenen die niet aan de fundamentalistische eisen voldoen, betwisten de uitgangspunten niet, ze opperen hun eigen zondigheid en onvolkomenheid (een techniek die ook in het christendom gehanteerd werd om met dissidentie weg te komen, onder andere aan de KU Leuven). Maar het is eerder het theologisch equivalent van collaboratie of capitulatie dan van verzet. Misschien is een Mitterrand-achtig ‘et alors?’ een betere strategie: wat maakt het je hoe ik mijn geloof of ongeloof belijd?

Nog een kwestie terzijde: hoe komt het dat wereldwijd, van de Filippijnen over Thailand en Birma, China, Kasjmir, Rusland, centraal Afrika, gewelddadige conflicten bestaan rond moslims? Is de rest van de wereld tegen moslims, of zijn moslims tegen de rest van de wereld? Ook daar: zijn die conflicten het gevolg van buitenlandse intriges (van de Libische leider Khadafi in de Filippijnen, of van Pakistan in Kasjmir), is het telkens lokaal of is het structureel?

Het is aandoenlijk hoeveel mensen, die eigenlijk strekkingen vertegenwoordigen die historisch niet met de Verlichting geassocieerd worden (zoals het nationalisme of de christendemocratie), nu ineens naar de Verlichting grijpen om onze waarden te definiëren. Je kunt in zo’n gevallen alleen maar wantrouwig zijn en je afvragen of ze spaarlampen bedoelen.

Ook hier: er zijn vele vormen van Verlichting, en de geschiedenis van de Verlichting telt enkele figuren die ik met geen handschoenen zou aanraken. Maar de vorm van Verlichting die ik wel apprecieer heeft onder meer dit uitgangspunt. Nieuwsgierigheid, kennis, begrip zal ons helpen om nieuwe, betere dingen te ontdekken. Daarom hebben in het midden van de 18^de eeuw in Frankrijk tientallen mensen met gevaar voor lijf en leden een al bij al subversieve Encyclopédie samengesteld. Ze gingen hun wijsheid tot in China halen. Ze zochten manieren om de censuur te slim af te zijn en dogma’s aan te vechten. Kennis, altijd voorlopig, wint het niet gegarandeerd van vooroordeel, verre van, maar andere middelen hebben we niet. Als Donald Trump zegt dat er geen reden is om ‘moslims’, van wie een aantal ‘het Westen haat’, toegang tot de VS te verlenen, of als Bart De Wever de Conventie van Genève wil herschrijven, gaat het om standpunten, waartegen argumenten zijn in te brengen.

Nieuwsgierigheid is misschien het enige tegengif voor angst en uitsluiting. Het is heel moeilijk om tegelijk nieuwsgierig te zijn en helemaal afwijzend. Angst, gehoorzaamheid zijn de vijanden van nieuwsgierigheid (en van democratie) en vormen niet toevallig de kern van bewegingen die terroriseren. Het voordeel aan nieuwsgierigheid is dat ze niet uit te roeien is. Niet dat IS en de Taliban het niet geprobeerd hebben. Nieuwsgierigheid, kennis, zelfs geïnformeerd onbegrip, bieden enige troost in tijden van ellende.

Ik vermoed dat er slachtoffers van IS zijn die zich op het moment van hun onthoofding afgevraagd hebben wat hun beul drijft. Een magere troost, valt aan te nemen, maar we doen het met wat we vinden.

Vrijheid van meningsuiting is de garantie dat nieuwsgierigheid kan gedijen, dat subversie kan bestaan, dat heilige huisjes gesloopt kunnen worden. Zoals de nieuwsgierigheid kun je vrijheid van meningsuiting niet uitroeien. Mensen worden dronken of kwaad of suïcidaal en zeggen uiteindelijk toch wat ze te zeggen hebben.

In de Verlichting (dan toch in de Verlichting die ik apprecieer) was men zich sterk bewust van het dubbelzinnig effect van verboden. Elk verbod heeft een weerbots. Tegen mensen met wapens die lukraak schieten, moet je je verdedigen, dat is buiten categorie, maar op andere, lagere niveaus leidt elke repressie tot ongewilde effecten, die erger kunnen zijn dan de oorspronkelijke inbreuk. Vandaar: probeer zolang dat mogelijk is te overtuigen alvorens af te wijzen of te bestraffen.

In mijn soort Verlichting zijn we allemaal min of meer gepassioneerde lummelaars, onzeker in onze eigen standpunten, vaak iets minder onzeker over de onzin van anderen, maar altijd onzeker. We hebben tegen de onfeilbare zekerheden van IS alleen onzekerheid, voorlopigheid en gedeeltelijke mislukking te plaatsen, want de Verlichting lost haar beloften nooit helemaal in. We hebben wel een gradatie van (on)zekerheden. De valbeweging is waarschijnlijker dan de hemelvaart.

De opkomst van IS en de mislukte militaire invasie van Irak, interventie in Libië, zouden wel eens een debat mogen losmaken over zin en onzin van interventies. In de onvolprezen tv-serie Star Trek (ik heb het vooral voor The Next Generation) geldt als prime directive dat het verboden is tussen te komen in de interne aangelegenheden van andere culturen. In de Amerikaanse presidentsverkiezingen heb je een onderscheid dat links en rechts overstijgt. Zowel Bernie Sanders als Donald Trump zijn tegen buitenlandse avonturen gekant, Hillary Clinton en Jeb Bush zijn eerder voor.

Moeten we ooit tussenkomen en zoja wanneer? Niet alle interventies mislukken, trouwens. De Britse interventie in Sierra Leone, onder Tony Blair, was eerder een succes en enige tijd populair.

De recentste interventies hadden, zoals die in Sierra Leone, een humanitaire aanleiding. Men wou een aangekondigd bloedbad in Libië voorkomen, en men wou de aan Sinjar samengestroomde Jezidi’s redden uit de moorddadige handen van IS. En dus moest er in Libië en Irak een beperkte interventie komen, vergezeld van bombardementen.

Een beetje geheugen kan zelden kwaad.

Degenen die om humanitaire interventies roepen zijn soms dezelfden die even later de gevolgen van de bombardementen aanklagen. Kan het een zonder het ander?

Moeten we, zoals de Amerikaanse komiek Bill Maher aangaf, radicaal voor niet-interventie kiezen, ophouden olie te kopen in het Midden-Oosten, popcorn in de microgolf gooien, in een zetel wegzakken en kijken wat er buiten ons om in de regio gebeurt?

Moet je de humanitaire doelstellingen opgeven omdat ze ook al verstorend werken, Komen we ooit tussen of gewoon nooit (buiten de Navo, want binnen de Navo is het bij verdrag geregeld)? Wat doen we intussen met de anderen die wel tussenkomen en ontregelen? Kan een land zich binnen zijn grenzen alles permitteren?

Laten we, in het kader van de onzekerheid, ook toegeven dat we niet helemaal weten wat er aan de hand is. Het staat flink om IS te verklaren door nog maar eens te verwijzen naar Israël of de Sykes-Picot ingreep uit 1916 toen Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk de Arabische wereld grosso modo onder hun tweetjes verdeelden. Of naar het kolonialisme in het algemeen en discriminatie in het bijzonder. Maar Sykes-Picot was niet het enige akkoord waarbij internationale mogendheden bizarre grenzen en staten hebben opgelegd, en hun woord gebroken hebben (dat is in Afrika, in België en elders in Europa gebeurd). Het is bon ton om te beweren dat IS een gevolg is van de Amerikaanse interventie in Irak, maar is dat wel zo? Is de groep niet evengoed een gevolg van de politiek van toenadering tot fundamentalisten die Saddam Hoessein vanaf de vroege jaren 90 voerde, waarbij na jaren van secularisme leger en religieus radicalisme vermengd geraakten? Is de puinhoop in het Midden-Oosten enkel het gevolg van westers kolonialisme of zijn er ook gevolgen van fouten die het Ottomaanse Rijk beging? Kan men niet evengoed argumenteren dat het Ottomaanse rijk geëindigd is met etterende zweren in de Arabische wereld en in de Balkan, en dat de remedies Joegoslavië en Sykes-Picot niet hebben gewerkt?

Wat was de rol van Iran in de radicalisering van de soennitische moslimwereld? En wat Israël betreft: kwam het allerlei Arabische leiders niet heel goed uit om Israël met alle zonden van … nou ja Israël te beladen? Hadden die Arabische leiders, die dikwijls tot dezelfde partij (Baath) behoorden, niet alle tijd om de onlogica en het onrecht van Sykes-Picot voor een groot stuk recht te zetten? Waarom hebben ze het niet gedaan? Hebben ze zich niet 60 jaar lang aan de macht gehouden door de woede over Israël te kanaliseren en te cultiveren, met als spijtig bijverschijnsel dat ze geen oplossing zochten (en de Israëli’s waren nog minder happig op een regeling)?

Hoe verklaar je vanuit misstanden in het Midden-Oosten dat zoveel bekeerlingen bij IS gaan vechten? Zij, valt aan te nemen, zijn niet op de hoogte zijn van de nuances van Sykes-Picot. Is hier niet eerder, zoals de Franse professor Olivier Roy betoogt, een islamisering van de radicaliteit aan de gang dan antikoloniale strijd of strijd tegen discriminatie (want in principe zijn bekeerlingen niet gediscrimineerd en geen slachtoffer van koloniale actie)?

IS is een complex gegeven, waarin onder meer machtslust, godsdienst, wreedheid, afwijzing van ‘het Westen’, vrouwenhaat, avontuur, grootheidswaan (een messiascomplex?) samenkomen, naast frustratie over Israël en over de teloorgang van de Arabische wereld. Met te eenvoudige categorieën verduisteren we meer dan we belichten.

Ik ben, een jaar of zes geleden, voor een serie in De Morgen, enige tijd in Molenbeek geweest. Een van de thema’s op dat moment, niet in de serie, maar in het land, waren de no-go zones van Molenbeek en Anderlecht – plaatsen waar de politie niet meer durfde te komen. De plaatselijke autoriteiten betwistten dat die zones bestonden.

Met de veiligheid, vond ik toen, viel het alles bijeen wel mee. Maar wat ik wel heel verontrustend vond, waren de intellectuele no-go zones. Je kon beweren dat de islam perfect was, België racistisch, Vlamingen nog racistischer dan andere Belgen – niemand zou je ooit tegenspreken, tenzij af en toe een seculiere (niet-)moslim, die het onverklaarbaar, verontrustend en ronduit rampzalig vond dat in België een stadsdeel bestond waaruit alcohol zo goed als verdwenen was.

Vooral het eerste punt was onbespreekbaar. Islam is perfect. In Molenbeek kon je horen dat Aisha, de erg minderjarige bruid van de profeet, niet alleen niet minderjarig was maar ongeveer gepensioneerd toen ze trouwde. Er was een samenzwering gaande, vonden ze, van de vijanden van islam om pedofilie te suggereren.

Dergelijke samenzweringstheorieën waren het perfecte middel om het eigen onbetwist gelijk te handhaven, om de eigen verantwoordelijkheid af te schuiven. De informatie die men binnenliet, diende alleen om te bevestigen. Wat niet in het kader paste, werd afgewezen onder de verschillende bekende noemers: racisme, islamofobie, invloed van joden. Mijn jonge gesprekspartners wisten niet veel van Darwin, behalve dat hij fout zat, dat het “een theorie” was, of “maar een theorie”, en dat er betere theorieën voorhanden waren die wel met de godsdienst in overeenstemming waren. Dewelke? Ze hadden geen idee.

Volgens gewezen controversieel PS-kopstuk Merry Hermanus, in een recente open brief aan partijvoorzitter Elio Di Rupo, zijn er nu scholen in het Brusselse waar Darwin en de Holocaust niet meer ter sprake komen.

In Molenbeek waren er heel veel gemotiveerde leerkrachten, die praatten en argumenteerden tot hun tong eraf viel, en die inderdaad probeerden te overtuigen eerder dan op te dringen, of op te leggen.

Ze voelden zich daarin niet gesteund door de politieke overheid die bij conflicten vaak de kant koos van de ouders, die bijvoorbeeld hun dochter uit de gymnastiekles of de zwemles wilden weghouden, of die zolang obstructie pleegden, of sjoemelden met ziektebriefjes, tot hun dochter niet langer schoolplichtig was en ze haar helemaal uit de publieke ruimte konden houden.

Hoe vinden we een manier om wel uit te dagen, nieuwsgierig te maken, te prikkelen, zonder dat het als een afwijzing overkomt? Iedereen mag naar believen geloven, maar jongeren moeten op zijn minst de elementen aangereikt krijgen die twijfel kunnen zaaien, en die feitelijke fouten onderuit halen. Wie echt gelooft dat Aisha quasi gepensioneerd was toen ze trouwde, moet leren dat dit tegen de vrij algemeen erkende bronnen indruist. Sommige dingen kun je niet cultureel sensitief verpakken. Hoe je hem ook opblinkt – Darwin krijgt je niet verzoend met een letterlijke lezing van de monotheïstische boeken. Al kwam hij zelf voort uit een groep van heel christelijke natuurkundigen, die de lof van god wilden zingen met hun studies – en die al studerend uitvisten, dat hun bijbel geen natuurkundeboek was. Wat uiteindelijk een vruchtbare conclusie is gebleken.

Dit zou voor de hand moeten liggen, maar in de hoofddoekendiscussie voor overheidsloketten (liefst niet te heropenen – hoewel, zou er in de SP.A al iemand spijt van hebben dat men Patrick Janssens bij het groot vuil heeft gezet?) werden die twee elementen gebruikt. Het argument van de meerderwaardigheid (moslims hebben er geen probleem mee om zichtbare religie en neutraliteit te verzoenen) werd even vaak gebruikt als dat van de achterstand (zonder speciale uitzonderingsregel zouden moslima’s van vader, van echtgenoot, niet mogen gaan werken).

Het eerste kunnen we verticaal klasseren, en in het tweede geval moet je iets doen aan de vader of de echtgenoot, en niet aan de regels. De discussie is fout gevoerd, het had moeten gaan over neutraliteit, onbevooroordeelde dienstverlening en hoe die in een veranderende samenleving georganiseerd kan worden (want als de overheid niet neutraal is, leg je het gewicht van de neutraliteit bij de burgers, en dat kan toch niet de bedoeling zijn? Die moeten toch lekker partijdig kunnen zijn?)

Neutraliteit is niet overal een voordeel. Het onderwijs zou best wat minder neutraal mogen zijn. Ik heb meer gehad aan leraars met wie ik het niet eens was. Een paar Abou Jahjahs, een paar overtuigde fundamentalisten in het lerarenkorps, moet kunnen, zolang er maar een mix is van botsende overtuigingen.

Als we uitgediscussieerd zijn over zin en onzin van buitenlandse interventies, kunnen we misschien een maatschappelijke discussie organiseren over de grenzen aan cultuur.

In Molenbeek is de cultuur, denk ik, een veel groter verdrukkend element dan de overheid, veel meer verdrukkend dan racisme, of dan de politie.

Belgo-Marokkanen die hun kind balletles wilden laten volgen, kregen commentaar dat hen ongemakkelijk stemde. Ze verhuisden. Vrouwen moesten zich verenigen, en een traject zoeken waarop geen kijvende buren gesignaleerd werden, om een fietstocht te kunnen organiseren. Er staat in de Koran gegarandeerd niets over vrouwen op de fiets, maar zoals een vrouw het formuleerde: ze voelde, als ze fietste, de ogen priemen in haar rug “als mitrailleurkogels”. Het citaat is bijna 6 jaar oud. Na Parijs klinkt het niet helemaal meer als beeldspraak. Ze verwachtte geen echte kogels, het was niet IS maar het was wel terreur. Er werden allerlei dingen opgelegd onder druk van vaak anonieme theedrinkers.

In de VS is er zowel druk van de cultuur, die niet aangevochten wordt, als mogelijkheid om te ontsnappen – door heel ver te verhuizen, te vluchten. Is er in België een politiek inzake culturele druk, is die vlucht mogelijk? Is het op andere plaatsen even erg als in Molenbeek? Is cultuur de nieuwe heilige koe, of valt er iets tegen te beginnen?

Om te eindigen op een vrolijke noot. Volgens de Nederlandse specialiste Beatrice de Graaf is er tot nu altijd een einde gekomen aan terreurgolven – het kan wel een tijdje duren. Het zal wellicht niet voor dit jaar zijn.