10 jaar Offshore Leaks: ‘De corruptie die we hebben blootgelegd, laat me nog trillen van woede’

Tien jaar geleden verschenen de Offshore Leaks wereldwijd voor het eerst in de kranten. Sindsdien legde het Internationaal Consortium voor Onderzoeksjournalisten enorme schandalen bloot. Een gesprek met de Australische journalist Gerard Ryle die aan de wieg stond van het baanbrekende onderzoek.

3 april is een dubbele verjaardag op de kalender van het Internationale Consortium van Onderzoeksjournalisten (ICIJ). Terwijl sommigen de dag kennen als de datum waarop de Panama Papers in 2016 wereldwijd op de voorpagina’s en tv-schermen verschenen, is het ook de datum waarop ICIJ’s oorspronkelijke onderzoek naar belastingparadijzen – Secrecy for Sale, of Offshore Leaks zoals het al snel bekend werd – in 2013 voor het eerst in de kranten verscheen.

Offshore Leaks was het verhaal dat de Australische journalist Gerard Ryle naar Washington D.C. bracht. Daar werd hij directeur van het ICIJ. Het onderzoek bracht uiteindelijk een team van meer dan 100 verslaggevers samen om te werken aan een enorme database van uitgelekte financiële geheimen, en was een pionier in het soort grootschalige, door data gestuurde samenwerking dat sindsdien een uniek kenmerk is van de journalistiek van het ICIJ.

We vroegen Ryle naar de impact van ICIJ’s verslaggeving in de afgelopen 10 jaar, en hoe het zijn leven en dat van anderen over de hele wereld heeft veranderd.

Wanneer werd je je voor het eerst bewust van de geheimzinnige wereld van offshore-financiën en de parallelle economie die daar doorheen loopt?

Gerard Ryle: Mijn eerste kennismaking met offshore belastingparadijzen begon toen ik onderzoeksjournalist was in Australië, een paar jaar voordat ik de leiding van het ICIJ overnam. Het begon allemaal met een man die beweerde een magische pil te hebben uitgevonden. Als deze pil in de brandstoftank van een auto werd gestopt, zou hij op wonderbaarlijke wijze komaf maken met giftige uitstoot en de benzinekilometers drastisch verbeteren. De pil veroverde Australië, trok de aandacht van veel van de machtigste mensen en sportvedetten van het land en leverde 60 miljoen dollar op van investeerders.

Maar het was allemaal een gigantische ponzifraude. De uitvinder van de magische pil had miljoenen betekenisloze aandelen verkocht in een bedrijf op de Britse Maagdeneilanden zonder de juiste financiële protocollen te volgen. Veel mensen geloofden dat ze miljonair zouden worden. Maar toen het plan instortte en beleggers zich realiseerden dat ze bedrogen waren, herinner ik me dat een aandeelhouder me vertelde dat ik nooit in staat zou zijn om door de geheimhouding van het bedrijf door het offshore systeem heen te breken. Dat was een uitdaging die geen enkele onderzoeksjournalist kon weerstaan.

Toen je bij het ICIJ kwam met de oorspronkelijke gegevens van de Offshore Leaks, had je toen ooit gedacht dat dit het begin zou worden van een tien jaar durend onderzoek?

Ryle: Nadat ik een boek had geschreven over de toverpilonderneming nam een bron contact met mij op. Die bood zeer gedetailleerde informatie aan over hoe er op de Britse Maagdeneilanden en andere belastingparadijzen schimmige financiële structuren waren opgezet. Al snel kwam ik in het bezit van 2,5 miljoen dossiers die afkomstig waren van twee dienstverleners die offshore rekeningen opzetten in belastingparadijzen voor mensen die graag geheimen bewaren.

Het werd me snel duidelijk dat het magische pillenbedrijf slechts het topje van een gigantische ijsberg was. De data bevatten namelijk informatie over duizenden andere geheime bedrijven over de hele wereld. Niemand was eerder in staat geweest deze geheime wereld binnen te dringen, en iemand had mij zojuist de sleutels overhandigd. Maar ik wist ook dat dit niet iets was wat één journalist alleen kon aanpakken en besefte dat ik aan het begin van een lange reis stond. Ik moest het tegenovergestelde doen van alles wat mij als onderzoeksjournalist was geleerd: informatie delen. Niemand kon toen voorzien hoe lang die reis zou duren of dat we onderweg een geheel nieuwe manier van journalistiek bedrijven zouden uitvinden.

Wat herinnert u zich van deze dag, 10 jaar geleden, toen het Secrecy for Sale onderzoek voor het eerst werd gepubliceerd?

Ryle: Mijn belangrijkste herinnering zijn de telefoons die onophoudelijk rinkelden. ICIJ was toen nog een kleine onderneming, opererend vanuit krappe kantoren met uitzicht op een met vuilnisbakken bezaaide steeg. We probeerden om te gaan met alle aandacht die we van over de hele wereld kregen.

Is het mogelijk om een directe verband te trekken van die oorspronkelijke dataset naar andere ICIJ-onderzoeken van de afgelopen 10 jaar, zoals de Panama Papers en de Pandora Papers?

Ryle: Zeker en vast. Ik herinner me dat ik destijds al zei dat ‘het ene lek het andere voortbrengt’. We toonden journalisten niet alleen de voordelen van het delen van informatie, maar het eerste offshore-project leidde ook rechtstreeks tot een resem andere onderzoeken naar financiële geheimhouding, die elk voortkwamen uit het vorige onderzoek.

Zo zaten we al snel op de China Leaks, de Luxembourg Leaks en de Swiss Leaks. De Luxembourg Leaks leidde tot de Panama Papers, die weer leidden tot de Paradise Papers. Uiteindelijk nam een bron die ons werk was opgevallen contact op met de 12 miljoen gegevens die Pandora Papers werden, het grootste grensoverschrijdende journalistieke project in de geschiedenis, waarbij meer dan 600 journalisten van 150 persbureaus in meer dan 100 landen samenwerkten.

Is er een bepaald moment uit de afgelopen 10 jaar van onderzoek naar belastingparadijzen en financieel geheim dat u bijzonder bijblijft – of misschien bijna niet te geloven valt?

Ryle: De overweldigende hoeveelheid corruptie die we hebben blootgelegd, vooral bij politici, laat me nog steeds trillen van woede. Het gaat om een systeem dat een bijna ongelooflijke kloof in stand houdt tussen de rijken en de armen en dat elke denkbare vorm van criminaliteit mogelijk maakt. Het is een systeem dat verdient om te worden ontmanteld.

Hoe zijn de dingen veranderd in de afgelopen 10 jaar sinds het oorspronkelijke onderzoek uitkwam? En wat is de volgende stap van ICIJ?

Ryle: Ik geloof dat we hebben geleerd hoe we ons werk beter kunnen doen door lessen te trekken uit elk onderzoek. Zo hebben we hebben ons model van samenwerken toegepast op andere belangrijke onderwerpen die onze aandacht nodig hebben – van kapotte medische implantaten over de onderwereld van de internationale diplomatie tot milieuvernietiging op wereldschaal. Bovendien hebben we daarbij honderden journalisten opgeleid. Zolang er misstanden besaan, zullen wij onverminderd doorgaan met journalistiek die de wereld op zijn grondvesten doet daveren.