‘We hebben in Europa nood aan goed georganiseerd islamitisch middenveld dat zich onderwerpt aan de rechtsstaat’

‘Wat we nu nodig hebben zijn enkele moedige moslims die de moderne principes van de natiestaat kunnen uitdragen en de theologische basis ontwikkelen die de islam toelaat haar plaats te vinden in dat moderne politieke stelsel’, schrijft Louis Ide (N-VA) als opvolging van zijn stuk over Avicenna van vorige week.

Als ik mijn mailbox mag geloven kreeg het standbeeld van Avicenna in Kortrijk de voorbije dagen iets meer bekijks dan anders. Na mijn stuk over de islamitische arts vorige week regende het alvast reacties. Los van de vele historische opmerkingen (het valt me telkens weer op hoeveel islam-experts er zijn in Vlaanderen) wezen verschillende mensen me op een hele reeks van moderne, democratische moslims die de wetenschap een warm hart toe dragen. Ik pikte Avicenna eruit als hét voorbeeld van de verlichte moslim omdat hij beschouwd mag worden als vader van de evidence-based medicine (die ik een warm hart toedraag). Dat er nog anderen bestaan heb ik nooit betwist, de vraag die ik stelde was: in welke mate kunnen zij zich in hun verlichte praktijken beroepen op de islam?

Kijk nu naar Darya Safai bijvoorbeeld, de Perzische tandarts die ijvert voor meer toegang tot sport voor vrouwen in islamitische landen. Het is niet alsof zij haar pleidooi voor meer gelijkheid van mannen en vrouwen heeft ingebed in de Koran. Integendeel, in haar autobiografische Lopen tegen de wind beschrijft ze hoe ze de Koran leest en beseft hoezeer ongelijkheid en geweld in de traditie ingebakken zitten. Door een strikte interpretatie van de islam zal dit alleen maar eeuwig herhaald worden.

Met Ahmed Aboutaleb is er een moslim aan de macht in een van de grootste steden van Europa. Aboutaleb is al een hele tijd burgervader van Rotterdam en zijn visie op de islam zou hem in dit land wellicht reeds lang een klacht van Unia hebben opgeleverd. Met theologie houdt hij zich echter (wijselijk) niet bezig. Zijn liberale standpunten heeft hij vooral ondanks en niet dankzij zijn religie. Hij accepteert de autoriteit van een imam ook niet, kan grappen over de islam wel smaken en werd dan ook niet toevallig door de ‘moefti’ van Den Haag vakkundig geëxcommuniceerd.

Natuurlijk bestaan ze, de moslims of moslima’s die zich door hun woorden en daden onderscheiden, die zich inschakelen in onze Westerse maatschappij en onze waarden en normen delen en uitdragen. Maar ik vermoed dat de hedendaagse Avicenna’s zich niet meer beroepen op de islam. Ze staan al lang buiten de islam (of ummah). Ik vraag me af in hoeverre topdokter Nasser Nadjmi, topsommelier Sepideh Sedaghatnia en Darya Safai zich nog met ummah identificeren.

Wellicht zijn er hedendaagse Avicenna’s geworteld in de islam zoals de kunstenaar Moubine die de onthoofde priester Jacques Hamel uit Rouen magistraal portretteerde. Maar het ontbreekt hen aan organisatie en theologische onderbouwing. Dit zorgt ervoor dat ze enorm verzwakt aan het debat deelnemen. Momenteel kunnen ze dan ook geen weerwerk bieden tegen degenen die zich met zoveel meer autoriteit beroepen op de ummah. Die laatste beweren natuurlijk dat er geen nood is aan een ‘islamitisch middenveld’ binnen een natiestaat. De ummah is uiteindelijk één en ondeelbaar, en onderwerpt zich niet zomaar aan een niet-religieuze autoriteit . Hoeft het dan te verwonderen dat – met zoveel weerstand – organisaties zoals de moslimexecutieve slechts een zwak figuur slaan en nooit daadkrachtig naar voor komen?

Waar we in Europa nood aan hebben is een goed georganiseerd islamitisch middenveld dat zich onomwonden onderwerpt aan de rechtsstaat. Het is niet voldoende dat individuele moslims die accepteren. Dit is te fragmentarisch. De islam moet ook theologisch accepteren dat er zoiets als een soevereine staat bestaat, en dat die een bron van legitieme wetten kan vormen. Dit klinkt misschien pejoratief maar hoeft het niet te zijn. Het gaat om een evolutie die ook het christendom heeft meegemaakt.

Nadat Europa zichzelf in chaos had gestort tijdens de godsdienstoorlogen werd in 1648, het vredesverdag van Westfalen getekend. Daarmee werd een nieuw systeem van politieke orde gecreëerd: de soevereine staat. Daar waar voorheen de loyaliteit van veel inwoners allereerst bij hun katholieke, lutherse of calvinistische geloofsgemeenschap lag, werd nu absolute trouw aan de instellingen van de staat geëist. Politieke leiders konden niet langer een beroep doen op geloofsgenoten uit het buitenland in een poging om hun eigen macht te vergroten.

Tegelijkertijd werd er steeds toleranter opgetreden tegen religieuze minderheden, zolang ze maar de suprematie van de staat erkenden. Protestanten en katholieken waren plots gelijk voor de wet, minderheden kregen het recht hun geloof publiekelijk te beleven. Het zal hedendaagse nationalisme-experts (die net als islam-experts in wonderlijk grote aantallen voorradig zijn) verbazen, maar daarmee werd effectief de basis gelegd van zowel de moderne natiestaat als de tolerantie waarmee die gepaard gaat. Een volmaakt model was dat niet, en er is vaak tegen gezondigd, maar de soevereine, tolerante natiestaat blijft de hoeksteen van de moderne wereldorde.

Afwezige God

Het christendom heeft die transformatie overleefd. Het middeleeuwse wereldbeeld van een alom in de natuur aanwezige God brak in scherven uiteen, en in de plaats kwam een afwezige God, die hoogstens alles in gang had gezet, en de mens nu vrij liet die schepping te ontdekken. Zo’n God is – ook vandaag – bijzonder vreemd aan de islam.

Wat we nu nodig hebben zijn enkele moedige moslims die de moderne principes van de natiestaat kunnen uitdragen en de theologische basis ontwikkelen die de islam toelaat haar plaats te vinden in dat moderne politieke stelsel. Dit vraagt om een revolutionair denken binnen de islam, een denken dat momenteel nog nauwelijks bestaat. Dit betekent niet dat de staat de interne keuken van de islamgemeenschap zal regelen, maar ze bepaalt wel soeverein het seculiere, wettelijke kader waarbinnen deze kan bestaan. Sowieso zal dit kader moeten passen binnen wat voor ons van tel is zoals het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens.

Verbondenheid

De moslimgemeenschap heeft hier ook veel bij te winnen. Door zich te laten inkapselen in de staat kan ze ook beter gebruik maken van de mogelijkheden die deze staat biedt. Haar maatschappelijk draagvlak wordt ook breder want door zich te onderwerpen aan de staat, kan ze een angst wegnemen die bij een deel van bevolking leeft: de angst dat de moslimgemeenschap haar religieuze visie zou willen opleggen aan die staat. Door als religie een subject te worden van de staat en openlijk de suprematie van die staat te erkennen, zoals ook christenen hebben gedaan, kan de moslimgemeenschap die angst wegwerken. Tegelijkertijd maakt ze duidelijk waar haar verbondenheid ligt. Namelijk bij ons, en niet bij een buitenlandse macht of andere vertegenwoordigers van de ummah.

Arabische vrede van Westfalen

Het is dus toch gelegitimeerd de vraag te stellen of er überhaupt een Westerse islam bestaat of mogelijk is? Is het unfair om dit te vragen? De moslimgemeenschap wordt hierin toch niet anders behandeld dan de andere geloofsgemeenschappen? Maar die hebben ondertussen een hele evolutie doorlopen, een evolutie die ook voor een groot deel voortkwam uit de oorlogsmoeheid na de gruwelijke dertig- en tachtig-jarige oorlog die Europa op haar grondvesten deed daveren. Misschien kan je die wel vergelijken met de oorlogen in het Midden-Oosten vandaag. Laten we hopen dat we niet zolang moeten wachten op een Arabische vrede van Westfalen.