‘Wanneer hebben we beslist dat het oké is om mensen alleen te laten sterven?’

‘Het is belangrijk om zorgvuldig na te gaan hoe het vorig jaar is misgegaan, als we willen voorkomen dat de menselijke waardigheid er plots opnieuw aan moet geloven’, schrijft Knack-hoofdredacteur Bert Bultinck.

Het is een hartverscheurend verhaal. In een interview deze week in Knack vertelt Anne-Mie Van Kerckhoven hoe haar moeder is overleden tijdens de eerste lockdown. ‘Ze is zot geworden van eenzaamheid’, zegt de Antwerpse kunstenares. Op haar 93e ging de moeder naar een woonzorgcentrum. Toen viel de hemel op haar kop. Kort na het uitbreken van de coronacrisis, in de weken dat de rampzalige beelden van Italiaanse ziekenhuizen nog op ons netvlies brandden, gingen die eindbestemmingen onverbiddelijk dicht voor bezoekers. Ook voor Van Kerckhoven.

Tot haar moeder haar heup brak en er nog een longontsteking bij kreeg. Van Kerckhoven had een moeilijke relatie met haar moeder, maar wilde toch bij haar zijn. Uiteindelijk mocht ze alsnog op bezoek komen: ‘Ik zal nooit haar blik vergeten. Verwrongen, vervuld van afgrijzen en angst, als een figuur op een schilderij van Goya.’ De medische zorg werd toegediend, maar veel ruimte voor iets anders was er niet. Geen ritueel, zelfs geen tekst om haar tot rust te brengen. ‘Men was daar niet mee bezig.’

‘Niets menselijks is ons vreemd’ is een formule van mededogen, van een beetje begrip voor de helaasheid van de mens. Maar de coronacrisis heeft bewezen dat ook het omgekeerde waar is: niets ónmenselijks is ons vreemd. We hebben het afgelopen jaar veel geleerd: over onszelf, over wat we belangrijk vinden, en hoe we op dat vlak verschillen van andere landen, waar we toe in staat zijn, en waarin we jammerlijk falen.

Een van de pijnlijkste conclusies is dat we, tachtig jaar na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, vergeten waren hoe snel de beschaving overboord kan gaan. Te veel Vlamingen, in woonzorgcentra maar ook in ziekenhuizen, hebben niet op een waardige manier afscheid kunnen nemen van hun familie en hun vrienden. Bij enkele nabestaanden sloeg het verdriet om in regelrechte woede. Anderen hebben hun dierbaren op de stoep van het ziekenhuis afgezet, en hebben hen nooit meer teruggezien. Hoe kan het dat we dat hebben toegelaten? Wanneer hebben we beslist dat het oké is om mensen alleen te laten sterven?

Natuurlijk kun je niet zomaar alle bezoek toelaten in het midden van een epidemie op volle kracht. Zeker in het begin van de crisis heeft covid-19 lelijk huisgehouden in de woonzorgcentra. De terughoudendheid om mensen van buitenaf nog binnen te laten, met alle besmettingsrisico’s van dien, was begrijpelijk. Een jaar later is er gelukkig al wat dieper over nagedacht, zodat de schrijnendste scenario’s kunnen worden vermeden. Maar het is belangrijk om zorgvuldig na te gaan hoe het vorig jaar is misgegaan, als we willen voorkomen dat de menselijke waardigheid er plots opnieuw aan moet geloven.

Aan een gebrek aan kennis zal het niet liggen. We weten hoe het wegsmelten van de beschaving begint. We hebben de technieken bestudeerd. We kennen zelfs de remedies. Het geweld begint altijd met woorden: als ouderen plots ‘dor hout’ worden genoemd, gaat het grandioos mis. De natuurmetafoor, waarin ouderen klaar zijn om gekapt te worden, komt van Marianne Zwagerman, columniste van De Telegraaf. Verderop in dit blad vergelijkt de Nederlandse terreurexpert Peter Knoope haar uitspraak met hoe terroristen ‘ongelovigen’ dehumaniseren. Het ‘dor hout’ heeft een enorme impact gehad. De toon was gezet. Knoope: ‘Dat is hoe politiek geweld begint: met het ontmenselijken van de ander.’ Hij ziet onze nonchalante, neerbuigende of ronduit mensonterende omgang met ouderen als een gevolg van een groot generatieconflict. De scheiding tussen jong en oud is door de crisis geëscaleerd.

Onmiskenbaar heeft dat ook gevolgen gehad voor hoe ouderen in woonzorgcentra aan hun einde zijn gekomen. Dat doet geen afbreuk aan wat verpleegkundigen elke dag presteren. De helden van de zorg doen er alles aan om het ouderen zo aangenaam mogelijk te maken. Meer nog: vaak waren zíj het die er een jaar geleden voor hebben gezorgd dat er nog enige menselijkheid overbleef, ondanks de kille regels. Maar ook hun inzet kan niet verbergen dat woonzorgcentra er niet aantrekkelijker op geworden zijn. Het waren al niet de gezelligste plekken, en het is er met de soms militaire ingrepen van een jaar geleden niet beter op geworden. De gevolgen ervan zullen lang nazinderen. Na de coronacrisis is de drempel van het woonzorgcentrum meer dan ooit de drempel van de eenzaamheid en de dood.