‘Waarom vasten moslims tijdens de ramadan?’

‘Het vasten tijdens de ramadan is meer dan honger en dorst’, schrijft Tijani Boulaouali van het Platform Vlaamse Imams en Moslimtheologen. in deze bijdrage voor ‘De (s)preekstoel van Knack.be’. ‘Welke lessen trekken moslims uit deze spirituele ervaring die jaarlijks wordt vervuld?’

Het vasten heeft niet enkel met de Islam te maken. Volgens de historische bronnen kenden verschillende volkeren en beschavingen dit ritueel onder andere oude Egyptenaren, Grieken, Hindoestanen, boeddhisten. Bovendien hebben de Joden en christenen het vasten uitgeoefend, of op soortgelijke, of op andere wijze dan de Islam. In dit verband zegt de Koran: “O jullie die gelovigen, het vasten is jullie verplicht, zoals het ook het verplicht was voor hen vóór jullie, hopelijk zullen jullie vrezen.” (Koran: 2/183)

Het valt mij ook op dat het fenomeen vasten zich niet uitsluitend tot de mens beperkt. Natuurkundigen en biologen bevestigen dat veel dieren zelfs noch eten, noch drinken tijdens bepaalde perioden van het jaar voor gezonds- en instinctieve doelwitten. Merkwaardig is dat de leeuw het vasten uitoefent om het giftige urinezuur van zijn lichaam te verwijderen. Dit zuur ontstaat vooral bij carnivoren en vleesetende dieren en het is schadelijk voor lichaam en gezondheid.

Dat wil zeggen dat het vasten een gemeenschappelijke rite is tussen uiteenlopende culturen, levensbeschouwingen en levende wezens. De Islam heeft het vasten beschouwd als één van zijn hoofdzuilen. Deze werd nauwkeurig in de vorm van een vastenmaand (Ramadan) georganiseerd. Toen de artsengel Gabriel een bezoek aan de Profeet Mohammed (v.z.m.h.) bracht om hem een aantal geloofselementen te onderwijzen, vroeg hij hem: ‘O, Mohammed, vertel mij over de Islam’. Daarop antwoordde de Profeet met de vijf zuilen van de Islam: geloofsgetuigenis, gebed, aalmoes, vasten en bedevaart. Dan zei de artsengel: ‘Jij hebt de waarheid gesproken’.

Onvolledig geloof zonder ramadan

Belangrijk is hier dat elke bekwame moslim, die aan bepaalde eisen van het vasten voldoet, eraan moet meedoen en zonder het vasten blijft zijn geloof onvolledig. In deze zin is het vasten een goddelijke opdracht op verplichting die niet tevergeefs of nutteloos wordt uitgeoefend. Daarmee bereikt de vastende een aantal rituele, spirituele, morele en sociale doelstellingen.

Wat het doel betreft verschilt het concept plicht in de Islam niet veel van de plichtethiek van de Duitse filosoof Immanuel Kant. Een aanbidding zoals vasten die van een puur goddelijke opdracht vertrekt, ontwikkelt zich tot een morele waarde die niet afhankelijk is van een aantal goede doeleinden, zowel voor het individu als voor de maatschappij. Beide visies streven, op de een of andere manier, naar het benadrukken van de menselijke waarde, ondanks dat ze verschillende uitganspunten hebben.

De relevantie van het vasten en andere aanbiddingen en handelingen kan niet begrepen worden los van het doel daarvan. Binnen de islam is de ‘maqasied’ als een juridische wetenschap gelanceerd om de doelstellingen van elk ritueel en handeling te bestuderen en te extraheren. Het gaat in de Islam om vijf hoofddoelstellingen of belangen die moet behartigd worden, namelijk geloof, leven, verstand, eer en eigendom. Zo is het vraagwoord ‘waarom’ aldoor aanwezig bij elke moslim om de redenen/de doelen van iets achter te halen. Dit is ook van toepassing op het vasten waarbij verschillende redenen en doelen elkaar overlappen.

Anders gezegd, het vasten is meer dan een lichamelijk uitoefening. Het is een multidimensionaal ritueel dat overlapt met een aantal domeinen en thema’s onder andere religiositeit, identiteit, opvoeding, beeldvorming, houding. De moslimgeleerden en juristen gingen op uiteenlopende aspecten van het vasten in. Deze worden gerangschikt naar hun godsdienstige, spirituele, ethische, educatieve, gezonds- of sociale doelstellingen, maar het godsdienstige komt altijd op de eerste plaats in de Islam als het referentiekader voor andere dimensies en elementen. “En ik heb de Djinn’s en de mens slechts geschapen om Mij te dienen.” (Koran: 51/56). Dat wil zeggen niet dat andere aspecten waardeloos zijn. Elke dimensie is onontbeerlijk en de morele waarde vormt de essentie van ieder rite of houding binnen de Islam.

Een gewone moslim die tussen 60 en 70 jaar leeft, vast dus circa 60 maanden, namelijk tussen 4 en 5 jaar. Dit is inderdaad een termijn die niet onderschat kan worden, maar de vraag is: Welke lessen trekken moslims uit deze spirituele ervaring die jaarlijks wordt vervuld? Blijven moslims staan bij de lexicale betekenis van het vasten of worden ze echt bewust van ethische, educatieve en maatschappelijke aspecten van deze bijzondere maand van de islamitische jaarkalender? Vasten moslims op een mechanische manier (geen eten, geen drinken en geen coïteren van de zonopgang tot de zonondergang) of laten ze zich inspireren door geestelijke en morele sferen die Ramadan zich meebrengt?

Positieve houding ontplooien

De beperking tot de jurisprudentiële elementen van het vasten maakt de ramadan routinematig en droog. Dat is voor een groot deel het geval bij wie de ramadanmaand een overgangsfase vormt. Anderen gaan er op een meer spirituele manier mee om. Dan draait de beleving meer rond delen met elkaar in een tijd van individualisme en privé-eigendom, en worden de harten gewassen door het water van mededogen, verdragen en geduld. Het behouden van dit morele niveau in de volgende stadia is van zeer groot belang.

Daarom moet het accent gelegd worden op de doelmatige en praktische vraag: Waarom vasten we dan? Niet op de gebruikelijke vragen die jaarlijks herhaald worden, zoals: Wanneer vasten wij? Wie moet vasten? Hoe vasten wij?

Elke moslim kan deelnemen aan het Ramadanseminarium zonder toelatingseisen en collegegeld. Daarin verwerft hij allerlei morele competenties en sociale vaardigheden die hij gedurende het hele jaar niet kan opdoen. Zo is Ramadan een geschikte gelegenheid om ieder individu zijn eigen houding positief te ontplooien zonder gevangen te worden tussen de dualiteit van het verbodene (haram) en het toegestane (halal). De rol van de moraliteit is hier onmisbaar; de moraliteit niet enkel als een stelsel van droge regels en richtsnoeren, maar ook als een spectrum van inzichten die het menselijke leven betekenis geeft.

Actief versus passief vasten

Deze moraliteit van de maand Ramadan wordt effectiever behalve wanner ze in de praktijk gebracht wordt. Dan is er sprake van actief vasten in plaats van passief vasten dat meer dan honger en dorst betekent. “Wellicht dat de vastende slechts honger en dorst aan zijn vasten overhoudt, en wellicht dat de s’ nachts aanbidder slechts slaaploosheid en vermoeidheid overhoudt.” aldus de Profeet Mohammed (v.z.m.h.).

Kortom, het vasten is een geschikt moment voor elke moslim enerzijds om zijn gedachten, inzichten en attitudes te herzien en anderzijds om zich te verzoenen met de samenleving waar hij leeft door te delen, verdragen en bij te dragen. Deze morele waarden die Ramadan jaarlijks zich meebrengt gaan gepaard met de kern van tolerantie waaraan iedere mens in onze samenleving en wereldwijds verlangt.

Tijani Boulaouali maakt deel uit van het PlatformVlaamse Imams en Moslimtheologen. Hij is onderzoeker, docent Islam en Arabische Taal en auteur van een aantal boeken o. a. De beeldvorming van de Islam in de Nederlandse academische benadering (United Arab Emirates, 2013), De Islam en het Amazighisme (Casablanca, 2008), Moslims in het Westen (2005, Cairo).