‘Waarom het milieu de achilleshiel is van het kapitalisme’

‘Het besef van de systeemfout van onze economie ten aanzien van de ecologische uitdaging is er blijkbaar al. Er iets mee doen, dat is iets anders’, schrijft Jan Mertens van Oikos. ‘We kiezen liever voor de veilige onveiligheid van het gangbare dan de nuchtere droom van het alternatief.’

In DS Weekblad van 26 juli stond een interessant gesprek met Paul De Grauwe en Joris Luyendijk. In het gesprek voel je ook ruimte voor de twijfel, voor het blijven zoeken en herinterpreteren van hoe we naar de werkelijkheid kijken. De economie, de financiële crisis, en de zogenaamde ‘systeemfouten’ van hoe we met een en ander omgaan, het komt allemaal aan bod.

En dan is er naar het einde van het interview dat stukje over het milieu. Op de vraag wat de volgende crisis zal zijn, antwoordt De Grauwe: “Dat zal een milieuramp zijn. Het milieu is de achilleshiel van het kapitalisme. Zo’n ramp kan het kapitalisme vernietigen.” En Luyendijk zegt: “De opwarming van de aarde ontbloot het falen van de democratie, want geen enkele politicus raakt opnieuw verkozen als hij er daadwerkelijk iets aan wil doen.”

Er zijn al boekenkasten vol met beschouwingen over alle vragen die hier impliciet door worden opgeroepen. Het is nuttig op enkele elementen verder in te gaan.

Blijkbaar is er een besef dat we niet goed bezig zijn in onze omgang met de planetaire draagkracht. Het zou pas echt anders worden als er een ‘milieuramp’ plaatsvindt. Iets dat als een plots heel hevig onweer zomaar over ons heen zou gaan. Waarna we zouden vaststellen dat de dijken gebroken zijn, en we een gerichte crisisaanpak voor die calamiteit uitwerken. Het is waarschijnlijk een soort zelfbeschermingsmechanisme om een milieuramp als een geïsoleerd feit te bekijken dat ineens uit de lucht kan vallen, en dat we dan met de juiste vorm van ‘management’ onder controle krijgen, waarna we weer kunnen overgaan tot de orde van de dag. Doet een beetje denken aan die rampenfilm The Day After Tomorrow, over een plotse catastrofe als gevolg van de klimaatverandering.

De werkelijkheid van de klimaatverandering verloopt meer langs wegen van een behoorlijk snelle geleidelijkheid, en kan daarom niet zo gemakkelijk in het frame van een afzonderlijke ‘ramp’ worden gezet. Als de temperatuur hier een graad stijgt, overleven we dat wel. (Hoewel ook in onze landen het aantal vroegtijdige sterftegevallen stijgt in de warme zomers.) Maar aan de andere kant van de wereld kan die ene graad het verschil maken tussen leven en dood, of tussen gewoon nog een eiland hebben waar je op woonde of dat eiland zien verdwijnen in de zee. Jaar na jaar krijgen we nieuwe bevestigingen van ‘het warmste jaar ooit’, en we weten ondertussen meer dan genoeg over wat er zal gebeuren als we de klimaatopwarming niet onder die 2°C kunnen houden. We gaan dan naar een oncontroleerbare klimaatchaos. Op dit moment zitten we op een spoor duidelijk boven die 2°C. De kroniek van een aangekondigde en zich voltrekkende ramp.

Blijkbaar is het milieu dus de ‘achilleshiel’ van het kapitalisme, een bewuste blinde vlek. Eerder in het interview gaan beide heren uitvoerig in op hoe de financiële crisis ontstond. Mee door mensen met veel macht die in hun afgesloten universum vertoeven, waar ze geloven in ‘perfecte’ economische modellen over ‘efficiënte’ markten, en die geloven dat dat overeenkomt met de ‘echte’ wereld. Een groot deel van de economische regelsystemen is op die fictie afgestemd. Blijkbaar beseft wie het wil weten dat we de planetaire werkelijkheid even hardnekkig uit onze economische modellen houden. Het is gemakkelijker vooruit te denken vanuit wat we kennen, dan onder ogen te zien wat er echt aan de hand is. Het is gemakkelijker te denken dat we de file kunnen ‘oplossen’ door nog meer wegen te bouwen dan dat we onder ogen moeten zien dat we te veel goederen zinloos heen en weer verplaatsen over de hele wereld en dat we voor belachelijk veel korte verplaatsingen onze auto gebruiken.

Maatschappelijk autisme

En dan het stilaan klassieke sluitstuk: een politicus die de zaken echt wil aanpakken, raakt niet verkozen. Luyendijk is daarom zelf geen cynicus, maar benoemt hier wat velen denken. En dus? Wat is dan de conclusie uit die vaststelling? Laten we het vriendelijk omschrijven als een acute vorm van maatschappelijk autisme. We weten welke geleidelijke milieuramp zich aan het voltrekken is, we weten dat ook dit keer de meest kwetsbaren de zwaarste prijs aan het betalen zijn, we weten dat we de werkelijke omvang van de ecologische crisis uit onze ‘perfecte’ modellen houden waardoor we de omvang van deze systeemfout niet moeten zien. Maar, jammer… het is te moeilijk, of te vervelend, om te moeten veranderen wat we als ‘normaal’ beschouwen. Liever kiezen we voor de ‘veilige’ onveiligheid van het gangbare, want ‘je kunt dat toch niet veranderen’. Liever lopen we met open ogen in de klimaatramp die zich voltrekt. Liever zien we niet dat die vervelende werkelijkheid zich niet zomaar schikt naar onze theoretische modellen. De financiële crisis kwam zo ook op perfect ‘logische’ wijze tot stand.

Het merkwaardige is dat wie wijst op de omvang van de ecologische crisis en op de immense rechtvaardigheidscrisis die er een deel van is al snel als ‘doemdenker’ wordt weggezet. Die mensen die oproepen tot een werkelijk ambitieus klimaatakkoord eind dit jaar in Parijs, een akkoord dat eindelijk zal leiden tot structurele veranderingen in wat we een ‘normale’ economie vinden, zeggen net uitdrukkelijk dat het wél anders kan. Ze leggen zich niet neer bij het feitelijke defaitisme van ‘we weten wat er aan de hand is, maar het is te moeilijk of electoraal te bedreigend om er iets aan te doen’.

‘De politici die vasthouden aan de foute recepten zijn de echte doemdenkers’

Politici die willen geloven dat de ecologische crisis een potentiële afgelijnde ‘ramp’ is die zich hopelijk niet zal voltrekken, en die als enige perspectief hebben om wat nu gangbaar is zonder meer door te zetten, dat zijn eigenlijk de doemdenkers. Wie met een open blik nadenkt over hoe we een duurzame en rechtvaardige welvaart kunnen organiseren binnen planetaire grenzen, een welvaart die dus langer dan enkele generaties zal geduurd hebben, is een nuchtere dromer. Het getuigt van meer verantwoordelijkheidszin om te kiezen voor de nog spannende weg van de transitie naar een ander model, dan erop te speculeren dat de achilleshiel wel niet zal geraakt worden.