Viroloog Marc Van Ranst: ‘Ik zal me niet verzetten tegen de afschaffing van het CST’

Van alle coronamaatregelen stuit het Covid Safe Ticket (CST) op de meeste weerstand. Dat verzet is volgens wetenschappers ook niet ongegrond. ‘Iedereen voelt toch aan dat je het in deze situatie niet kunt verplichten?’

Toen de Franse president Emmanuel Macron begin juli vorig jaar aankondigde dat onder meer de horeca, de bioscopen en de winkelcentra vanaf de volgende maand alleen nog toegankelijk zouden zijn met een pass sanitaire (het equivalent van ons CST), leidde dat wekenlang tot heftig protest van honderdduizenden Fransen. Macron gaf geen krimp. Een goed half jaar later lijkt hij in zijn gelijk te worden bevestigd. Volgens een recent onderzoek van de denktank Bruegel zouden dankzij de Franse coronapas meer dan 30.000 hospitalisaties en bijna 4000 overlijdens vermeden zijn. Omgerekend naar België zou dat neerkomen op ongeveer 5000 hospitalisaties minder en circa 600 vermeden doden.

Indrukwekkende cijfers zijn dat. Maar of de effectiviteit van het Covid Safe Ticket (CST) in Vlaanderen en/of België van dezelfde omvang is geweest? In geen geval. De doeltreffendheid van de Franse coronapas had in de eerste plaats te maken met de gunstige invloed die de maatregel had op de vaccinatiegraad. Die invloed had het CST in ons land veel minder.

Toen Macron de introductie van de pas aankondigde, was in Frankrijk ongeveer 53 procent van de bevolking gevaccineerd. Met vandaag bijna 76 procent volledig gevaccineerden staat het land intussen – net als België – in de Europese subtop. Die vaccinatiegraad mag, gezien het grote Franse wantrouwen tegenover vaccins, een half wonder heten. Het lijdt weinig twijfel dat de pass sanitaire daartoe heeft bijgedragen. Volgens de Bruegel-studie had de Franse vaccinatiegraad zonder de coronapas liefst 13 procentpunt lager gelegen.

Chantage

De invloed van het CST op de vaccinatiegraad in België was een stuk kleiner, in die mate zelfs dat je je kunt afvragen of er wel een invloed is geweest. Een blik op de cijfers maakt dat snel duidelijk. Op 1 oktober 2021, toen het CST in ons land werd ingevoerd als voorwaarde om grote evenementen of discotheken te bezoeken, was al 73 procent van de totale bevolking dubbel gevaccineerd (net geen 80 procent in Vlaanderen). Toen het CST een maand later ook verplicht werd voor een bezoek aan horecazaken of fitnesscentra bedroeg de Belgische vaccinatiegraad 74 procent (in Vlaanderen iets meer dan 80 procent). Intussen is dat cijfer opgelopen tot meer dan 76 procent (83 procent in Vlaanderen). Het gaat dus om een stijging van 2 à 3 procentpunten, waarvan al minstens 1 procentpunt te verklaren valt door de start van de kindervaccinaties.

Zeger Debyser is behalve viroloog (KU Leuven) en N-VA-gemeenteraadslid in Leuven ook covoorzitter van het Belgisch Raadgevend Comité voor de Bio-ethiek . Volgens hem waren er in Frankrijk, anders dan in ons land, valabele argumenten om een coronapas in te voeren. ‘Vanuit het Comité voor Bio-ethiek hebben we al in mei bezwaar aangetekend’, zegt Debyser. ‘Ten gronde is zo’n pas een vorm van chantage: als je nog wilt deelnemen aan het sociale leven, moet je je laten vaccineren. Ethisch valt daar van alles tegen in te brengen. Maar je kunt ook aanvoeren dat de maatregel, zeker in een land met een groot vaccinatiewantrouwen zoals Frankrijk, bijzonder effectief kan zijn voor de volksgezondheid. Dat voordeel is in België, en zeker in Vlaanderen, veel minder duidelijk. Het CST is ingevoerd op een ogenblik dat 90 procent van de volwassen bevolking in Vlaanderen zich al had laten vaccineren. Dat is al opgelopen tot 94 procent. De groep die zich nog verzet, vormt een heel kleine minderheid. In plaats van de gevaccineerde bevolking tegen de ongevaccineerde op te zetten, zou onze regering de bevolking op de blote knieën moeten danken voor het vertrouwen.’

Debysers collega-viroloog Marc Van Ranst (KU Leuven), lid van de expertengroep GEMS, die de overheid adviseert, denkt daar niet fundamenteel anders over. ‘In een land als Frankrijk viel zo’n pas beter te verdedigen dan in ons land. In Frankrijk heeft de pass sanitaire ook heel duidelijk een verschil gemaakt. Achteraf bekeken moet je zeggen dat in landen met een vaccinatiegraad die zo hoog is als de onze, de last en de ambras niet opwegen tegen de eventuele winst.’

Contraproductief

Was het CST in Vlaanderen dan al van bij het begin een slecht idee? Tom Wenseleers, biostatisticus aan de KU Leuven, wijst erop dat het CST initieel werd ingevoerd als overgangsmaatregel. ‘Het gaf gevaccineerden de mogelijkheid om wat meer vrijheid terug te winnen en delen van de economie weer te openen’, zegt Wenseleers. ‘Vergeet niet dat het CST er vooral onder druk van de horeca is gekomen. Tegelijk kon het een aantal ongevaccineerden aansporen om alsnog dat spuitje te gaan halen.’ Dat laatste lijkt nauwelijks gebeurd, en heeft de twijfels over het gunstige effect op de volksgezondheid alleen maar vergroot. Want heeft het CST ook niet voor het fameuze valse gevoel van veiligheid gezorgd? ‘Ongetwijfeld hebben sommige gevaccineerden geredeneerd dat het CST een veilige omgeving garandeerde’, zegt Wenseleers. ‘Mogelijk heeft dat het effect van de vaccinaties voor een deel tenietgedaan. Als een vaccin het risico op besmetting met een factor twee reduceert, maar de gevaccineerden vervolgens hun sociale contacten gaan verdubbelen, is de winst weg.’

Volgens Zeger Debyser is het zelfs niet uitgesloten dat het CST de viruscirculatie in Vlaanderen nog heeft vergroot. ‘Om het hard te maken is wetenschappelijk onderzoek nodig,’ zegt Debyser, ‘maar het zou goed kunnen dat het CST contraproductief heeft gewerkt. Ik denk bijvoorbeeld aan de jonggepensioneerden die, met een CST op zak, massaal en zonder mondmaskers naar cafés en restaurants trokken. Vergeet niet dat dit instrument is ingevoerd op een moment dat die leeftijdsgroep al even gevaccineerd was en hun immuniteit al voor een belangrijk deel was verdwenen.’

Debyser voert aan dat de architecten van het CST een belangrijk wetenschappelijk inzicht over het hoofd hebben gezien. ‘Door voortschrijdend inzicht weten we dat de effectiviteit van de vaccins maar tijdelijk was. De hele wetenschap, ikzelf inbegrepen, heeft zich daarop verkeken. Maar tijdens de zomer wisten we toch al beter. Het is merkwaardig dat het zo lang geduurd heeft voor dat besef ook echt is doordrongen tot de beleidsmakers.’

De vraag naar het nut van het CST wordt alleen maar pertinenter nu omikron de effectiviteit van de vaccins nog meer ondergraaft. Zeker, ook bij die variant bieden de vaccins en de boosters bescherming tegen besmetting en transmissie. Maar de bescherming is een stuk kleiner dan de voorspellingen die gemaakt werden op basis van de oorspronkelijke Wuhanvariant. In de krant De Morgen beweerde premier Alexander De Croo (Open VLD) onlangs nog dat een gevaccineerde ‘negen à tien keer’ minder kans maakt om het virus over te dragen. Zoals gemeld in een factcheck in de krant De Standaard: in werkelijkheid is de risicoreductie veel kleiner. Maar ook omgekeerd wordt de waarheid soms geweld aangedaan. Epidemioloog Luc Bonneux stelde onlangs op Twitter dat de Vlaamse vaccinatiegraad onvoldoende hoog is ‘om omikron zelfs maar te hinderen’. Ook die stelling is niet correct. ‘Uit een Deense studie weten we dat een booster de besmetting met en transmissie van omikron met 40 à 50 procent reduceert’, zegt Tom Wenseleers. ‘Maar we weten ook dat het effect na enkele maanden snel vermindert. Daarbij komt nog dat het virus logischerwijs meer circuleert bij ongevaccineerden, waardoor zij sneller immuniteit opbouwen en het verschil in risico tussen gevaccineerden en ongevaccineerden mettertijd wordt uitgevlakt. Die bescherming door natuurlijke immuniteit mag je niet uit het oog verliezen. Maar er hangt ook een prijs voor de gezondheidszorg en een hoog individueel risico aan vast.’

Polarisatie

Wenseleers laat geen ruimte voor misverstanden: vaccins blijven, ook in de strijd tegen omikron, een zeer belangrijk wapen. Maar is een rechtstreekse of, zoals via het CST, onrechtstreekse verplichting nog wel te verantwoorden als die vaccins zo snel aan effectiviteit verliezen?

‘Een vorm van verplichting zou voor mij wel te overwegen zijn mocht de bescherming tegen besmetting en transmissie erg hoog zijn en we het virus echt zouden kunnen uitroeien’, stelt Wenseleers. ‘Er wordt op dit ogenblik hard gewerkt aan tweedegeneratievaccins. Verschillende fabrikanten werken bijvoorbeeld aan neussprayvaccins die effectiever de transmissie zouden tegengaan. Zodra zulke vaccins goedgekeurd zijn, zouden de argumenten voor een verplichting weer aan kracht kunnen winnen. Maar op dit ogenblik vrees ik dat een brede verplichting de polarisatie verder in de hand werkt. Het gevaar bestaat dat je de hoge vaccinatiebereidheid in Vlaanderen daarmee ondergraaft, wat ook negatieve effecten kan hebben op de vaccinatiebereidheid voor andere ziektes.’

Ook Zeger Debyser wil er geen twijfel over laten bestaan. ‘Boosten heeft, ondanks die dalende effectiviteit, nog altijd zin’, verzekert hij. ‘Een extra vaccin is nog altijd efficiënt tegen besmetting en transmissie. Maar dat effect is zeer tijdelijk, en maakt van het CST een wankel instrument. Een belangrijk probleem van het CST is dat het binair is: het is groen of rood. Dat spoort niet met de virologische werkelijkheid, waarin iemand die een booster kreeg in enkele maanden tijd van groen naar rood evolueert. Wie zich in november liet boosten, krijgt nog altijd groen licht. Terwijl de bescherming vandaag al zo goed als verdwenen is.’

Ondanks de vele bezwaren lijkt het CST nog niet meteen dood en begraven. Zo staat in de zopas voorgestelde coronabarometer dat alleen in de laagste, gele fase van de pandemie (minder dan 300 patiënten op intensieve zorg) de coronapas niet nodig zal zijn om een horecazaak of evenement te bezoeken. Tegelijk wil minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) het CST binnen afzienbare tijd vervangen door een vaccinatiebewijs, een instrument dat in zekere zin nog exclusiever is omdat een bewijs van herstel en/of negatieve test niet meer zou volstaan om bijvoorbeeld een horecazaak te bezoeken.

Een vorm van verplichting invoeren als de epidemiologische situatie uit de hand loopt, is volgens Debyser niet per definitie een slecht idee. ‘Met het Comité voor de Bio-ethiek hebben we geoordeeld dat verplichting overwogen moet worden als daarmee het zorgsysteem kan worden gered. Als levensbedreigende kankers uitgesteld moeten worden omdat ongevaccineerden het systeem te zwaar belasten, valt daar ethisch veel voor te zeggen. Maar we hebben daar ook een paar voorwaarden aan gekoppeld. En aan een aantal van die voorwaarden is op dit ogenblik niet voldaan. Zo vinden we dat een verplichting alleen maar kan als het vaccin voldoende effectief is. Dat is op dit ogenblik duidelijk niet het geval. De vaccinproducenten zeggen zelf dat het huidige vaccin niet voldoet, en dat ze een nieuw moeten ontwikkelen. Iedereen voelt toch aan dat je het in die situatie niet kunt verplichten?’

Grensstreek

Ook Marc Van Ranst toont zich een zeer koele minnaar van onrechtstreekse vaccinatieverplichtingen in tijden van omikron. ‘Het CST was er nooit gekomen als omikron op dat ogenblik dominant was geweest’, zegt hij. ‘Een vorm van verplichting zou nog wél te verdedigen zijn als er een effectiever vaccin zou bestaan, maar dat is er dus niet.’

Of hij, vanuit zijn adviserende functie, dan voor een afschaffing zal pleiten? ‘Ik begrijp de stemmen die voor een afschaffing pleiten, en ik zal me daar zeker niet tegen verzetten. Maar het liefst zou ik hebben dat we zo snel mogelijk in code geel van de nieuwe barometer terechtkomen. Dan houdt de discussie op.’

Tot slot is er een eerder pragmatisch argument voor een minstens tijdelijk behoud van het CST. Een vergelijkbaar mechanisme bestaat al in onze buurlanden. Mocht ons land het als eerste afschaffen, is het gevaar niet denkbeeldig dat we overspoeld worden door ongevaccineerden uit Nederland, Duitsland of Frankrijk. ‘Daar moet je rekening mee houden’, zegt Van Ranst. ‘Ten gronde is heel ons land een grensstreek. Maar volgens mij zal het probleem zich niet voordoen. Nu al zie je dat landen als Engeland, Schotland en Tsjechië zulke maatregelen laten vallen. Het ligt in de lijn der verwachtingen dat andere zullen volgen.’