Vera Dua (Bond Beter Leefmilieu) overschouwt 2020: ‘Ik ben hoopvol, en terecht’

Als iemand het Vlaamse milieubeleid mag beoordelen, dan Vera Dua wel. De eerste groene minister van Leefmilieu stapte tien jaar geleden uit de politiek en is nu voorzitter van Bond Beter Leefmilieu. ‘Zuhal Demir staat dus los van de Boerenbond – oef! – maar ze mag ook niet in de greep van de industrie zitten, natuurlijk.’

‘O, kijk! Is dat een distelvink?’ We zetten onze brillen weer op de neus. Die waren afgenomen omdat interviewen met bewasemde brillenglazen (mondmaskers!) onnozel staat. We zitten op een bankje in de ‘bleekweide’ van het Gentse begijnhof waar Vera Dua woont. Waar eens begijnen hun lakens bleekten, huppelt nu een bonte specht voorbij (geen vink dus, de bril is geen overbodige luxe).

Al bijna vijf decennia houden milieuthema’s Dua bezig. Begin jaren 1970 sloot ze zich aan bij de Belgische Jeugdbond voor Natuur. De bio-ingenieur gespecialiseerd in bos- en natuurbehoud en doctor in de landbouwwetenschappen werd eind jaren 1980 actief bij de groene partij Agalev. Daar leerde ze Goethe kennen. Himmelhoch jauchzend trad Agalev in 1999 toe tot de federale en de Vlaamse regering, in die laatste werd Dua minister van Leefmilieu en Landbouw. Zum Tode betrübt verdween Agalev in 2003 uit het federale parlement en de regering-Verhofstadt en Dua uit de Vlaamse regering. Ze nam het roer van de partij over, friste ze op tot Groen! en kwam bij de verkiezingen van 2004 (Vlaams) en 2007 (federaal) weer ruim boven de kiesdrempel uit. In 2011 nam ze afscheid van de politiek. Sinds 2013 is ze voorzitter van de koepelorganisatie Bond Beter Leefmilieu (BBL), die vorig jaar in Knack de machtigste speler uit de Vlaamse groene beweging werd genoemd door ecowatchers en actoren uit het veld.

Dua is dan ook de geknipte vrouw om 2020 mee te overlopen, dat ook op het vlak van klimaat en milieu bewogen was. ‘We zijn het jaar ingegaan met een enorme opsteker’, zegt ze. ‘In december 2019 had de Europese Commissie haar Green Deal aangekondigd. Nooit eerder is op zo’n hoog niveau erkend dat we de hele samenleving moeten verduurzamen om het klimaat- en milieuprobleem te tackelen. Alsof de Europese Unie het beleidsplan van de milieubeweging uitvoert. (lacht)‘

Zal Commissievoorzitster Ursula von der Leyen haar ambitie kunnen waarmaken en wordt Europa in 2050 het eerste klimaatneutrale continent?

Vera Dua: De Commissie blijft niet hangen in vage beschouwingen. Ze formuleert ook concrete doelstellingen, zoals 55 procent minder CO2-uitstoot tegen 2030. En er is een investeringsplan van 1000 miljard euro. Daar kun je wat mee, hè? Bovendien scherpt het Europees Parlement de ambities nog aan: het wil naar 60 procent CO2-reductie. Het lijkt erop dat het compromis rond ‘minstens’ 55 procent zal liggen.

Het is hoopgevend dat Europa weer het voortouw neemt, net zoals begin deze eeuw met het Kyoto-protocol. Ook China komt in beweging en met Joe Biden in het Witte Huis verwachten we dat ook Amerika weer zal meedoen.

Hoe verklaart u die omwenteling?

Dua: (snel) De klimaatjongeren. Hun protest heeft echt effect gehad. Europarlementsleden zeggen ons dat de Green Deal er een antwoord op is. De frank is gevallen bij de mensen die echt voor verandering kunnen zorgen. Als milieubeweging hebben wij altijd op hen gefocust. Nu is het de uitdaging om te zorgen dat we zo veel mogelijk mensen meenemen, zowel in onze analyse als in het beleid.

Is dat een antwoord op de kritiek op de ecologische beweging dat ze niet sociaal genoeg is?

Dua: Ja, want die kritiek is deels terecht. Maar laat dit duidelijk zijn: milieubeleid is geen armoedebeleid. Je hebt een solide armoedebestrijdingsbeleid nodig, en milieumaatregelen moeten zo sociaal mogelijk zijn. Maar wie milieubeleid tegenwerkt omdat het zogezegd niet sociaal is, denk aan Pieter De Crem (CD&V) met zijn ‘ecoproletariaat’, is hypocriet.

Wat wij gaan doen, is nadenken over sociale correcties en meewerken aan oplossingen voor bijvoorbeeld energie-armoede. Daarnaast moeten we mensen ervan bewust maken dat milieuverontreiniging ook over hen gaat. Wie klein en slecht behuisd is, wordt ook extra hard getroffen door slechte luchtkwaliteit. Ook hier toont Europa de weg, met het Europese Just Transition Fund. Dat voorziet in 40 miljard euro voor achtergestelde regio’s waarin vervuilende steenkoolcentrales moeten sluiten.

Nu, je zult altijd mensen hebben die zich individueel bedreigd voelen door die innovaties. Vaak zelfs terecht. Ik word er ook lastig van, van politici die maar kraaien dat alles ‘win-win’ is. Dat is níét zo. Er zijn altijd verliezers. Je moet gewoon zorgen dat zij niet in de ellende raken en voor een alternatief zorgen. En dat kan toch met dat budget? Jan Jambon (N-VA) wil trouwens ook geld uit dat fonds.

Wie zijn wij om de Vlaamse minister-president tegen te spreken wanneer hij Vlaanderen een achtergestelde regio noemt?

Dua: (gniffelend) Achtergesteld op het vlak van klimaatbeleid, ja.

Is de sense of urgency voldoende doorgedrongen bij het brede publiek?

Dua: Dat begint. De gevolgen van het klimaat- en milieuprobleem worden tast- en zichtbaar: de derde hete, droge zomer op rij, de eerste oprispingen van watertekort, apocalyptische beelden van wereldwijde bosbranden… Ik denk, maar misschien ben ik te optimistisch, dat corona ook een klik zal veroorzaken. Mensen zijn massaal gaan wandelen in de bossen, ze stellen zich vragen bij citytrips, er was een zekere verstilling. Ik hoop dat daar iets van blijft hangen dat mee de basis kan vormen voor een rustigere, kwaliteitsvolle manier van leven die de aarde niet kapotmaakt.

Is de coronaepidemie het grootste ‘anders gaan leven’-signaal van de afgelopen decennia?

Dua: Ja, met dien verstande dat veel mensen er bijzonder bekaaid af zijn gekomen. Corona was niet voor iedereen even erg. Ook hier: godzijdank is er Europa. België zal via het Europese relanceplan bijna 5 miljard euro krijgen. Onze dringende vraag, om niet te zeggen eis, is dat de relance groen is. Von der Leyen zegt dat meer dan 30 procent van de investeringen groen moet zijn. Laat maar komen dus de investeringen in meer natuur, in hernieuwbare energie, in de nieuwe industrie en de circulaire economie.

U klinkt hoopvol, mevrouw Dua. Dat is een zeldzaamheid in dit rare jaar.

Dua: (lacht) Laten we zeggen dat ik verwachtingsvol ben. Dat mag ook. Als BBL zien wij op lokaal vlak de initiatieven rond groene energie, stadslandbouw en circulaire economie als paddenstoelen uit de grond schieten. Mensen slaan de handen ineen om hun wijk beter te maken. Ons nieuwe beleidsplan heet niet voor niets ‘De periode van de versnelling’. De analyses zijn gemaakt, erg veel oplossingen liggen klaar. Nu moeten we het gaan waarmaken.

Daarom wordt ook de industriële transitie een prioriteit. De meeste bedrijven zijn bezig met de vraag waar ze zullen staan over tien of twintig jaar – in tegenstelling tot politici soms – en komen hoe dan ook tot het besef dat ze zich moeten beschermen tegen de klimaatverandering. De staalproducent ArcelorMittal weet dat hij een totaal andere weg moet inslaan en spant zich daar dus voor in. Wij zien daar bondgenootschappen, op sommige punten heeft de milieubeweging meer te leren van het bedrijfsleven dan omgekeerd.

Nu, ondanks die vele hoopgevende signalen blijft de vraag: komt het allemaal nog op tijd?

Wat denkt u?

Dua: Twee van drie cruciale parameters zitten al in het rood: het biodiversiteitsverlies en de verstoring van de stikstofcyclus. Daarin zijn onomkeerbare processen in gang gezet. De massale sterfte van insecten zal impact hebben op de landbouw en het klimaat, de mestproblematiek veroorzaakt een immense achteruitgang van onze waterkwaliteit. Het klimaat zit nog net in de oranje zone. Zelfs met alle hens aan dek kunnen we de schade alleen nog beperken. Laten we er alsjeblieft alles aan doen om onder een opwarming met 1,5 graden Celsius te blijven.

Is het een vergiftigd geschenk dat het op sommige vlakken zichtbaar veel beter gaat? De wolf en bever komen terug, we recycleren meer en eten minder vlees.

Dua: Dertig, veertig jaar geleden, toen van die ontegensprekelijke vooruitgang nog geen sprake was, waarschuwde de milieubeweging er al voor dat problemen als het broeikaseffect ons zouden blijven achtervolgen. Om ze aan te pakken, moet je raken aan de kern van de industriële samenleving: fossiele brandstof. Dat is moeilijk, maar niet onmogelijk. Twintig, dertig jaar geleden had ik nooit kunnen dromen dat we qua hernieuwbare energie vandaag zover zouden staan. Na mijn eerste politieke tussenkomsten over windmolens werd ik een luchtfietser genoemd. Nu zijn zonne- en windenergie economisch zo voordelig dat ook wie níét geeft om het leefmilieu ervoor kiest.

Hoe belangrijk is het economische argument in de discussie over kernenergie?

Dua: Het is doodzonde dat dit een partijpolitieke discussie is geworden. Kunnen we alsjeblieft de ideologie opzijschuiven en kijken naar wat haalbaar is? Naar hoeveel elk scenario ons kost? Wie eerlijk is, geeft toe dat nieuwe kerncentrales onbetaalbaar zijn zonder enorme sommen overheidsgeld. En maak mij niet wijs dat de scheurtjescentrales onze energiebevoorrading verzekeren. Die oude knarren sluiten zichzelf om de haverklap. (lacht) Erger is dat ze een rem zetten op een nieuw, flexibel energiesysteem samengesteld uit zonne- en windenergie en warmtebronnen. Over het veiligheidsrisico en het afvalprobleem hoef je zelfs niet meer te discussiëren, die zijn zo evident.

Wetenschapsfilosoof Maarten Boudry noemt op Knack.be kernafval een ‘non-probleem’.

Dua: Ik heb de indruk dat vooral mensen die er niet zo veel van kennen, uitgesproken meningen hebben over kernenergie. Ik zeg niet dat we de kerncentrales van vandaag op morgen moeten sluiten, wel dat het afbouwplan in werking moet worden gezet. Ik ben heel blij dat Tinne Van der Straeten (Groen) minister van Energie is. Wat een opluchting, éíndelijk een minister die dat dossier vanbinnen en vanbuiten kent en pragmatisch denkt in plaats van star ideologisch. Onlangs las ik een goede metafoor voor dit dossier: we kennen al tien jaar lang de weg naar Rome, maar rijden al even lang rondjes op een rotonde. Wel, met Tinne kunnen we eindelijk de afslag nemen naar een kernuitstap, mét een verstandig transitieplan en zonder de energiefactuur te verhogen.

Dat u haar pragmatisch noemt, mag daar de nuance bij dat jullie partijgenoten zijn?

Dua: Vijf jaar geleden al zeiden mensen van Engie ons dat zij niet meer geloofden in kernenergie en dat ze wilden gaan voor hernieuwbare energie. Natuurlijk zijn er nog grote innovaties nodig rond waterstof, batterijopslag en noem maar op. Maar het gaat allemaal zo snel in die sector, er is zo veel dynamiek en enthousiasme. Het is dan toch pure pragmatiek om af te stappen van iets wat economisch niet langer rendabel is én een ontegensprekelijk veiligheidsrisico in zich draagt?

Hoe beoordeelt u Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA)?

Dua: Het is een verademing om een minister van Omgeving te hebben die bossen wíl planten en daarvoor niet eerst de toestemming moet vragen van de Boerenbond. (lacht) Echt, chapeau. Het is ook goed dat ze doelstellingen formuleert, zoals 4000 hectare extra bos tegen 2024 en 10.000 hectare tegen 2030. En haar Bosalliantie en taskforce voor bosuitbreiding zijn zeer goed ontvangen. Wij geven zonder reserves complimenten voor wat goed is, maar zullen niet nalaten te protesteren tegen wat niet goed is. Als je bij manier van spreken op zondag een bos aanplant, maar op maandag Ineos een vergunning geeft voor een ontbossing, dan moet je van ons geen applaus verwachten. Wij zijn niet tegen elke boskap, maar 55 hectare bos doen verdwijnen voor een plasticfabriek die op schaliegas zal draaien? Komaan, zeg.

Zuhal Demir staat dus los van de Boerenbond – oef! – maar ze mag ook niet in de greep van de industrie zitten, natuurlijk. En haar klimaatbeleid vinden wij allesbehalve ambitieus.

Zij zegt realistisch te willen zijn. Is dat niet verstandig voor een minister?

Dua: Niet als het betekent dat je achterover gaat leunen. Het is het klassieke N-VA-verhaal. Klimaatneutraal in 2050? Prima. 60 procent minder CO2-uitstoot? Oké. Maar er zelf iets voor doen? Nee, dan komen de excuses. Ik hoop dat ze zich nog herpakt en haar klimaatbeleid bijstuurt.

Nog dit over bos: waar Demir echt werk van moet maken, is het regulariseren van 12.000 hectare zonevreemde bossen. Als het kan voor zwart geld, waarom dan niet voor bos?

U bent ingenieur bosbouw. Waar staat u ten opzichte van enerzijds oud-milieuminister Joke ‘Een boom heeft ook altijd de functie gehad om gekapt te worden’ Schauvliege (CD&V) en anderzijds een radicale vzw als Bescherm Bomen en Natuur die zich verzet tegen elke kapvergunning?

Dua: Bossen zijn mijn oude liefde. Aangezien we er al zo weinig hebben en ze een cruciaal wapen zijn tegen klimaatopwarming, vind ik dat we de bestaande bossen maximaal moeten behouden. Elk gekapt bos is een enorme CO2-stofzuiger die verdwijnt. Tegelijk denk ik dat organisaties zoals Bescherm Bomen en Natuur te weinig het onderscheid maken tussen ontbossing en het kappen van bomen in het kader van bosbeheer. Als je op een verstandige manier een boom uit een bos haalt, krijgen andere bomen meer ruimte en kun je bovendien meubels maken. Hout is een hernieuwbaar en duurzaam materiaal. Ik vind dus niet elke gekapte boom een zonde.

Bescherm Bomen en Natuur heeft wél gelijk in zijn kritiek dat het Agentschap voor Natuur en Bos in overdrive is gegaan door de Europese doelstellingen van Natura 2000 te rigoureus te interpreteren. Natura 2000 wil bepaalde biotopen beschermen en in ere herstellen. Bossen, bijvoorbeeld, maar ook grasland, heide enzovoort. Het Agentschap wil zo graag de quota voor graslanden en heide behalen, dat het op te grote schaal bos is gaan kappen om daar plaats voor te maken.

U hebt als minister van Landbouw ondervonden hoe moeilijk de relatie landbouw-natuur is. Hoe komt dat?

Dua: In Vlaanderen en Europa zal de transitie in de landbouw de moeilijkste zijn. Kijk naar het nieuwe Europees Gemeenschappelijk Landbouwbeleid, dat helemaal tegen de ambitie van de Green Deal ingaat. Een derde van de Europese begroting gaat naar de landbouw, we komen van 60 à 70 procent, en dat geld gaat te weinig naar een gezonde landbouw.

In Vlaanderen heeft de ijzeren driehoek van de CD&V, de Boerenbond en de administratie plus het wetenschappelijk onderzoek gekozen voor kwantiteit in plaats van voor kwaliteit. Landbouwers zijn gedegradeerd tot loonarbeiders die eten in een beest stoppen en het daarna naar een slachthuis brengen. In tegenstelling tot de boer verdient de Boerenbond goed geld aan dat systeem. Via zijn Maatschappij voor Roerend Bezit participeert de Boerenbond in Aveve en meststof- en voederbedrijven. Via een eigen consultancybureau spoort hij boeren aan om te intensifiëren en te groeien. De Boerenbond dient de belangen van de industrie, niet die van de boeren. Dat is heel, heel spijtig. En wie tegen die machine ingaat, zoals ik destijds, die botst hard. Heel hard.

In 2003, uw laatste jaar als minister, kwamen boeren op straat met slogans die wij als fatsoenlijk familieblad niet wensen te herhalen. Heeft de Boerenbond u een eerlijke kans gegeven?

Dua: In het begin ging ik veel spreken bij boeren, tot twee keer per week. De sfeer is gekanteld toen de Boerenbond zijn economische model bedreigd wist door mijn beleid om de veestapel af te bouwen. Dat daarmee ook het mestprobleem en andere neveneffecten van zijn verdienmodel zienderogen kleiner zouden worden, telde niet. Lokale afdelingen kregen het verbod om me nog uit te nodigen. Ik kon het te goed uitleggen, zeiden ze tegen me. (lacht) Vooral de oudere boeren hadden oren naar mijn analyse. Zij hadden nog geleerd dat de bodem van levensbelang is voor een boer. Je moet die verzorgen en niet vergiftigen met glyfosaat en uitputten met intensieve en eenzijdige akkerbouw.

Er zíjn werkbare alternatieven, zoals Community Supported Agriculture (CSA): al of niet via een coöperatieve bepaalt de boer samen met een groep mensen wat er wordt geplant, wanneer het wordt geoogst en hoe alles wordt vermarkt. Die boeren verdienen vrij goed, hoor. Er zijn zelfs wachtlijsten! Maar de Boerenbond volgt dezelfde lijn als de ecomodernisten in de klimaat- en energiediscussie, door eenzijdig te willen inzetten op technologische innovatie. Het gevolg: almaar zwaardere investeringen in allerlei installaties en mestverwerking. En almaar meer ellende voor de boer, met andere woorden. Dat is niet betaalbaar. Een evenwichtig kringloopbedrijf is dat wel.

Kunnen die kleine kringloopbedrijven ons wel allemaal voeden?

Dua: We gooien een derde van ons eten weg! Mensen lijden geen honger omdat er niet genoeg eten is, wel omdat ze er geen toegang toe hebben. Volgens de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties kunnen we 3,5 miljard mensen extra te eten geven door al het voedsel dat nu wordt omgezet in veevoeder, om te zetten in menseneten.

Niet iedereen moet vegetariër worden, maar als iedereen zo veel vlees begint te eten als wij in het Westen, mogen we het wel vergeten.

Tot slot. Bent u blij met Vivaldi?

Dua: Ik was vooral opgelucht dat eindelijk een groep politici iets wilde doen. Het regeerakkoord kan beter, zoals altijd, maar wij verwachten wel wat van de cruciale departementen waarop groenen zitten: Energie, Mobiliteit en Klimaat. Die kabinetten hebben ons een paar heel goede mensen gekost. (lacht) Wij zijn blij dat de kernuitstap eindelijk ernstig wordt genomen en met de vooropgestelde investeringen in de NMBS. Jammer dat het systeem van de bedrijfswagens niet fundamenteel is aangepakt. Een lichtpuntje is dat tegen 2026 alleen nog nieuwe emissieloze wagens fiscaal zullen worden vrijgesteld.

Het pijnpunt zit niet in het regeerakkoord zelf, wel in de samenwerking met de regio’s. Zuhal Demir heeft al een paar signalen gegeven die ik spijtig vind. Ik denk dat ze een verstandige vrouw is, en ik hoop dat ze zal inzien dat we vooruit raken met samenwerking. Neem Antwerpen, dat tot 55 procent minder CO2-uitstoot wil tegen 2030. Het is een trend: lokale besturen zijn de motor van de transitie. Dat geeft moed.

Hoe hebt u gekeken naar de crisis die uitbrak bij Groen omdat Kristof Calvo geen minister werd?

Dua: Als toeschouwer. Ik heb een paar maten overgehouden aan de politiek, voor de rest hou ik er sinds mijn afscheid bewust afstand van. (beslist) Ik vind dat Groen een goede keuze heeft gemaakt. Met Tinne en Petra De Sutter hebben we twee ministers die het kalme, redelijke gelaat van Groen laten zien. Kristof was een schitterende oppositieleider, en hij moet nu vervellen tot de schitterende fractieleider van een meerderheidspartij. Hij kan dat.

Mag ik ook nog zeggen dat ik aangenaam verrast ben door premier Alexander De Croo (Open VLD)? Hij pakt de crisis goed aan, zijn regering heeft de juiste toon gevonden. En Frank Vandenbroucke (SP.A) is geen gemakkelijke mens (lacht), maar je weet dat hij zijn dossier kent en vooral: hij neemt zijn taak ernstig en heeft het algemeen belang voor ogen. Zulke politici hebben we nu nodig.