‘Veel mannen zijn extreem snel gekwetst, ook Poetin’

De Russische president Vladimir Poetin maakt gebruik van ‘gevoelspolitiek’ om zijn volk te manipuleren, de oorlog in Oekraïne te rechtvaardigen en het Westen te bespelen, zegt historica Ute Frevert. ‘Het was slim van hem om met een kernaanval te dreigen.’

Vladimir Poetin lijkt geen gevoelens te tonen. Het is niet aan hem te zien dat hij al maandenlang oorlog voert in Oekraïne, of toch niet in de vorm van menselijke emoties. Hij lijkt een Terminator te zijn, een robot op een moordmissie. Hoe ziet u hem?

Ute Frevert: Poetin is niet iemand die met stemmodulatie of een zeer expressieve mimiek zijn boodschap probeert over te brengen. Toen hij laatst op een massabijeenkomst sprak, bleef zijn mimiek de hele tijd dezelfde. Zijn stem klonk monotoon, hij klemde de hele tijd een microfoon vast en zijn gezicht bleef volkomen star, alsof er botox ingespoten was. Het doet denken aan een robot. Anderzijds moet je niet altijd brullen of wilde handgebaren maken om emotionele boodschappen over te brengen. Poetin slaagt er op andere manieren in om emotioneel geladen ervaringen in zijn voordeel te gebruiken.

Hoe doet hij dat dan?

Frevert: Hij verbindt het propagandistische verhaaltje van de ‘niet-oorlog’ in Oekraïne met een visie op de Russische geschiedenis die een breed scala aan positieve gevoelens oproept: van liefde, overgave en heldhaftige opoffering tot trots, vertrouwen en optimisme. Dat is gevoelspolitiek van de bovenste plank.

Gaat Poetin als gevoelspoliticus strategisch te werk?

Frevert: Ja, hij gebruikt gevoelens om zijn beleid te legitimeren en te ‘verkopen’. Hij is dan wel een autocraat, hij heeft nog altijd de steun van het volk nodig. Hij toont zich in eigen land en daarbuiten ook graag als een politicus die door menigtes omringd wordt en het vertrouwen van het volk geniet. In zijn strategie staat de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog centraal. Elke Russische familie heeft daaraan heel emotionele herinneringen. Iedere familie had doden te betreuren, maar was ook trots op de overwinning. Poetin maakt volop gebruik van die weelde aan gevoelens.

Poetin wil een vernedering uitwissen.

Ute Frevert

Welk gevoel drijft Poetin?

Frevert: Hij wil een vernedering uitwissen.

Een persoonlijke vernedering, of die van zijn hele land?

Frevert: Toen de Sovjet-Unie in de jaren 90 uit elkaar viel, was dat voor Poetin als officier bij de Russische geheime dienst KGB een ramp. Vanuit zijn perspectief heeft Michail Gorbatsjov, de laatste president van de Sovjet-Unie, de Russische macht en invloed voor een bord linzen verkocht. Toen tijdens de Krim-crisis in 2014 de toenmalige Amerikaanse president Barack Obama Rusland een zwakke regionale macht noemde, krompen Ruslandkenners ineen. Zo kun je het grootste land op aarde niet behandelen. Dat was een tweede vernedering, hoewel die dit keer niet helemaal bedoeld was. Die vernederingen wil Poetin wil wreken.

Klassiek revisionisme.

Frevert: Precies. We kunnen nu nog niet inschatten hoe ver Poetins revisionistische territoriale ambities reiken. We weten niet of er nog verdere ‘speciale militaire operaties’ komen tegen de Baltische staten, Finland of Polen. Die landen maakten tenslotte ook ooit deel uit van het tsarenrijk.

Het zijn niet de Europese leiders of de Amerikaanse president die bepalen wie strijdende partij is, maar Poetin.

Ute Frevert

Hoe kan je succesvol ingaan tegen Poetins gevoelens- en geschiedenisstrategie?

Frevert: Wat je zeker niet mag doen, is een knieval maken en zeggen: ‘Het is allemaal de schuld van ons in het Westen en het spijt ons.’ Het gebeurt vaak dat staatsmannen zich verontschuldigen voor het beleid van hun voorgangers of hun land, maar dat zal bij Poetin niets uithalen.

Wat moeten we dan wel doen?

Frevert: Ik ben geen psycholoog en geloof ook niet dat we Poetin op de sofa moeten leggen. Wat zou kunnen helpen, is emotionele ontwapening over de hele lijn, zowel bij hem als bij het overgrote deel van de Russische bevolking dat hij emotioneel onder controle houdt. Wie de geschiedenis van Rusland vertelt, moet ook oog hebben voor de donkere en onverwerkte kant. Bijvoorbeeld dus ook voor het onbevattelijke geweld dat de Sovjetheersers en hun handlangers hun eigen volk hebben aangedaan. Wie telkens weer de mooie aspecten erkent en de schaduwzijde verborgen houdt, heeft weinig kaas gegeten van de belangrijkste democratische deugden: zelfkritiek en verantwoordelijkheid. In plaats daarvan wentel je je in de rol van het eeuwige slachtoffer, dat met geweld wil terugpakken wat hem is afgenomen.

U schrijft dat Poetins communicatie over de Russische geschiedenis in twee richtingen gaat, een binnen- en een buitenlandse. Waarin verschillen die?

Frevert: Het Russische volk voedt hij met emotionele concepten zoals trots, heldenmoed en gerechtigheid. Naar het buitenland is zijn communicatie agressiever. Zoals toen hij nauwelijks verhuld met een kernaanval dreigde. Dat was erg slim van hem. Die bedreiging heeft in Europa gechoqueerd. De angst voor een kernoorlog heeft meerdere generaties gevormd, het zit diep. Daarom was de felle reactie voor Poetin voorspelbaar: ‘We mogen hem geen aanleiding geven om kernwapens te gebruiken. We mogen zelf geen strijdende partij worden.’ Maar het zijn niet de Europese leiders of de Amerikaanse president Joe Biden die bepalen wie strijdende partij is. Poetin bepaalt dat. Het is hem gelukt om de angst zodanig op te poken dat er bij ons maar heel weinig ruimte is voor uiteenlopende meningen. Er zijn nog maar twee standpunten: ben je voor of tegen de levering van zware wapens aan Oekraïne? In plaats van zomaar mee te gaan in die polarisering met de gewoonlijke etiketten van vriend en vijand, moet je altijd onthouden dat ook in volle Koude Oorlog conventionele oorlogen gevoerd werden zonder kernwapens. Kijk maar naar Vietnam of Afghanistan in de jaren 80.

Moet Europa onversaagd ten strijde trekken?

Frevert: Neen, we moeten niet zelf ten oorlog trekken en al helemaal niet onbevreesd. We moeten Oekraïne steunen met wat het nodig heeft.

Veel mannen zijn zeer snel gekwetst en voelen zich zeer snel beperkt in de ruimte die ze opeisen.

Ute Frevert

In uw boek schrijft u dat een bepaalde vorm van narcisme in opmars is bij mannen. Versterken de oorlog en onze perceptie daarvan de oude rollenpatronen?

Frevert: Ja en nee. Het beeld van de oorlog is duidelijk: vrouwen en kinderen verlaten het land omdat ze hulp en bescherming nodig hebben. Mannen moeten naar het front. Ze zijn de verdedigers van het vaderland en vormen een menselijk schild voor hun gezin en hun land. De wereld bewondert hen daarvoor, zeker de mensen die hier hun auto in camouflagekleuren laten verven. Maar zelfs voor die meest mannelijke fans van oorlogsgames en actiefilms is de oorlog net als vroeger iets fictiefs, iets virtueels. Anders zouden de rekruten massaal toestromen in de legerkazernes. Dat is nu niet het geval. Ik bespeur geen militaire vermannelijking in de hele maatschappij.

Waar ziet u dan dat mannelijke narcisme?

Frevert: In het dagelijks leven. Veel mannen zijn zeer snel gekwetst en voelen zich zeer snel beperkt in de ruimte die ze opeisen. Een klassiek voorbeeld van een narcist is de voormalige Amerikaanse president Donald Trump. Hij gedraagt zich als een puber van wie iets afgepakt is dat hij als zijn bezit beschouwde, en die vervolgens woest om zich heen schopt. Trump nam ook nooit verantwoordelijkheid voor zijn acties en fouten.

We zijn zeker gevoeliger geworden.

Ute Frevert

U schrijft dat we er onterecht gewoon aan geraakt zijn dat de staat ons hele leven lang onze veiligheid kan garanderen. Dat sloeg toen op de pandemie. Nu komen daar ook nog de oorlog, nucleaire dreiging en inflatie bij. Is het gevoel van zekerheid verleden tijd?

Frevert: Het verlangen naar veiligheid blijft, maar de garantie erop is weggevallen. Nu rijst de vraag hoe dat verlangen vervuld kan worden en wie zich opwerpt als degene die werkelijk veiligheid kan garanderen. Door de crisissen van de laatste jaren neemt de onzekerheid toe. De perfecte storm voor volksmenners.

U denkt aan extreemrechts?

Frevert: Ja. De begrijpelijke gevoelens van verlies bij veel mensen zouden politiek op zo’n manier uitgebuit kunnen worden dat extreemrechts de wind nog sterker in de zeilen krijgt. Onze regeringen moeten goed nadenken hoe ze de aankomende pogingen om verdeeldheid te zaaien zullen aanpakken. Ze moeten een beleid voeren dat de mensen helpt die het echt nodig hebben, en niet zomaar cadeaus uitdelen aan iedereen.

Leven we in een tijd waar de ene crisis op de andere volgt, of is dat een misvatting? Misschien voelen we ons zo omdat we beter op onze gevoelens letten, dus ook op onze angsten?

Frevert: Het ene sluit het andere niet uit. We zijn zeker gevoeliger geworden en we letten meer op onze gevoelens. We praten er ook meer over dan vroeger. Maar ik geloof niet dat onze perceptie van crisissen alleen bepaald wordt door onze gevoeligheid. Wat ik verwacht in mijn leven, is gebaseerd op mijn ervaringen uit het verleden. In mijn ervaring ging het steeds beter met de wereld. Iedere generatie verwierf meer vrijheid, meer ruimte om te handelen, meer consumptiemogelijkheden, meer kansen voor zelfontwikkeling en meer zelfbeschikking. Dan verwacht ik dat die evolutie zich doorzet. Als die verwachting niet ingelost wordt, door de klimaatcrisis of door een recessie, ben ik gedesoriënteerd en loop ik verloren. In die situatie bevinden we ons nu. We weten gewoon dat onze kinderen het niet beter zullen hebben dan wij. Waarschijnlijk wordt het zelfs slechter voor hen.

Elisa von Hof en Ulrike Knöfel

©Der Spiegel/ Vertaling Dries Blontrock