Ugur Sahin (BioNTech): ‘Tegen het eind van de zomer moeten we het coronavirus onder controle hebben’

BioNTech-baas Ugur Sahin is positief over de toekomst, nu het vaccin van zijn bedrijf niet alleen bescherming biedt tegen het coronavirus, maar ook 90 procent van de besmettingen tegenhoudt. ‘Als voldoende mensen zich laten vaccineren, kunnen we tegen het einde van de zomer weer ons oude leven opnemen.’

Mijnheer Sahin, de meeste deskundigen hadden niet verwacht dat een coronavaccin ook de overdracht van het virus zou tegenhouden. Maar het vaccin van BioNTech zou nu ongeveer 90 procent van de infecties voorkomen. Bent u zelf verrast?

Ugur Sahin: Ja, ik had niet zulke goede resultaten verwacht. Bij infecties van de luchtwegen, zoals dus covid-19, is de weg die het virus moet afleggen om zijn bestemming te bereiken erg kort. Het leek dan ook moeilijk om de infectie volledig tegen te houden. Maar de resultaten die vorige week in het New England Journal of Medicine zijn gepubliceerd, zijn spectaculair. Meer data volgen nog. We bereiden een eigen publicatie voor.

Die eerste officiële resultaten komen van een grootscheeps onderzoek van een Israëlische ziekteverzekeringsmaatschappij en de Harvard Medical School. Hoe hebben zij onderzocht of het vaccin besmettingen voorkomt?

Sahin: Door een observatiestudie met een controlegroep, waarbij ze gegevens van gevaccineerde mensen vergeleken met die van een groep die nog niet is ingeënt. Een heel ander soort studie dus dan die voor de goedkeuring van een vaccin. Voor een toelatingsstudie verdeel je de proefpersonen willekeurig in twee groepen: één groep krijgt het echte vaccin, de andere groep een placebo. Vervolgens ga je kijken of er in de groep die echt gevaccineerd is minder mensen met het virus worden besmet dan in de groep die een placebo kreeg. De laatste Israëlische studie was eerder een soort officieel controlemechanisme door het Israëlische ministerie van Volksgezondheid.

Wat betekent dat?

Sahin: Meer dan een miljoen mensen die tijdens de vaccinatiecampagne met ons BNT162b2-vaccin waren ingeënt, zijn gevolgd en vergeleken met een controlegroep die de vaccinatie nog niet had gekregen. Niet alleen werden de symptomen en de intensiteit van het ziekteverloop, ziekenhuisopnames en sterfgevallen geregistreerd, er zijn ook PCR-tests uitgevoerd in een grote steekproef om asymptomatische infecties op te sporen en om na te gaan of het vaccin kan voorkomen dat mensen Sars-CoV-2 oplopen. In het oorspronkelijke toelatingsonderzoek was vooral de bescherming tegen de ziekte bekeken, niet die tegen besmetting. Uit de Israëlische gegevens blijkt dus dat er bijna 90 procent minder infecties zijn bij de gevaccineerden dan bij de niet-gevaccineerden.

BioNTech/Pfizer heeft samen met het Israëlische ministerie van Volksgezondheid een soortgelijke grootschalige studie uitgevoerd waar enkele miljoenen Israëli’s bij betrokken zijn. De resultaten daarvan brengen jullie binnenkort naar buiten. Zijn ze vergelijkbaar?

Sahin: Over de exacte resultaten kunnen we pas iets zeggen als ze gepubliceerd zijn. Maar in principe zijn de gegevens die we tot nu toe hebben gezien erg bemoedigend. Ze bevestigen de resultaten van onze klinische proef met 44.000 testpersonen in een onderzoek onder gewone omstandigheden en bij miljoenen mensen. Dat is niet evident, en het resultaat blijkt uitstekend.

Wat betekent dat voor de bestrijding van de pandemie, als blijkt dat het vaccin nu effectief grotendeels besmetting kan voorkomen?

Sahin: Meer dan 80 procent van de besmettingen in Israël waren met de zogenaamde Britse variant B.1.1.7. Dat is de reden waarom het aantal gevallen daar gedurende een lange tijd, zonder brede vaccinatie, zo hoog is geweest. Als de vaccinatiecampagnes vlot blijven lopen, vermoed ik dat de besmettingscijfers er vanaf eind maart flink zullen dalen.

Omdat in Israël de helft van de bevolking tegen die tijd waarschijnlijk gevaccineerd zal zijn. Wat gaat er nu in Europa gebeuren?

Sahin: We zitten met het probleem dat B.1.1.7. ook in Europa oprukt. Als de vaccinatiecampagnes kunnen doorgaan zoals gepland, zou vanaf midden maart het sterftecijfer moeten beginnen af te nemen bij de oudere bevolking, die het eerst werd gevaccineerd. Maar het besmettingspercentage zal door de vaccinatie misschien pas eind mei of begin juni een significante daling gaan vertonen.

Maar in ieder geval zouden we de pandemie op de middellange termijn beter onder controle moeten hebben als het vaccin in grote mate besmettingen voorkomt?

Sahin: Met werkzame vaccins kunnen we de pandemie onder controle krijgen. Het is gewoon een kwestie van tijd en vaccinatiepercentage. Het positieve nieuws is dat, als voldoende mensen zich laten vaccineren, we de pandemie tegen het eind van de zomer veel beter onder controle zouden moeten hebben. Dat betekent niet dat er geen infecties meer zullen zijn, maar wel dat we weer ons oude leven kunnen opnemen.

Tenzij we nog overrompeld worden door de Zuid-Afrikaanse variant. Of door een totaal nieuwe mutant, die moeilijk te controleren is.

Sahin: We hebben nog geen epidemiologische gegevens over de Zuid-Afrikaanse variant. Maar momenteel is die in Europa, op een paar regio’s na, niet zeer verspreid. Maar ook op nieuwe mutaties bereiden we ons voor.

Als het vaccin besmetting met Sars-CoV-2 kan voorkomen, betekent dat dan ook dat er waarschijnlijk minder nieuwe mutanten zullen ontstaan?

Sahin: Ja. Elke besmetting geeft het virus de kans om verder te muteren. Op dit moment circuleert het virus volop. Dit zijn ideale omstandigheden voor de vorming van nieuwe mutanten. Als minder mensen snel besmet raken, is de kans kleiner dat er nieuwe varianten ontstaan. In de toekomst moeten we dan rekening houden met andere mutanten, die zich proberen te onttrekken aan de reactie van antilichamen die ontstaat door vaccinatie of eerdere infectie. Op dezelfde manier probeert ook het griepvirus dat te doen.

Zullen we dan binnenkort een derde dosis of een boostershot nodig hebben, die specifiek op nieuwe mutanten gericht is?

Sahin: Ik denk het wel. Al was het maar om de brede bescherming tegen corona in de bevolking in stand te houden. Daarom verzamelen wij gegevens op lange termijn. Je kunt nu al de eerste puzzelstukjes vinden. De overdracht van de infectie wordt waarschijnlijk voorkomen door antilichamen. En we weten dat antilichamen beginnen af te nemen vanaf de zesde maand na vaccinatie. Vaccins wekken ook zogeheten T-geheugencellen op, die bieden extra bescherming die waarschijnlijk langer zal aanhouden. Mutanten zijn slecht in het ontwijken van herkenning door T-cellen, zodat gevaccineerde mensen jarenlang beschermd zouden kunnen zijn tegen een zware ziekteverschijnselen, maar uiteindelijk niet meer tegen een milde vorm van corona. En op een bepaald moment zal men toch weer besmettelijk zijn als de algemene bescherming tegen het virus afneemt. Ongeveer om de twee jaar zou men dan een herhalingsvaccinatie moeten krijgen, aangepast aan de varianten die we op dat moment verwachten. Net als bij griep. Dat zou dan het nieuwe normaal worden.

U bent deze week al begonnen met een onderzoek naar het effect van een booster-vaccin tegen circulerende en eventuele nieuwe varianten. Wat verwacht u van deze studie?

Sahin: De interessante vraag bij de booster, dus bij een latere derde vaccinatie, is of we de bescherming tegen nieuwe varianten in het algemeen kunnen verbeteren zonder het vaccin te veranderen, eenvoudigweg door het aantal antilichamen te verhogen met een booster-vaccinatie.

U bedoelt dat een derde vaccinatie met het huidige vaccin mogelijk zou beschermen tegen een hele reeks nieuwe varianten, ook tegen varianten die nu zelfs nog niet bestaan?

Sahin: Dat willen we nu met deze studie onderzoeken. Wij weten dat iemand die al een covid 19-infectie heeft gehad en vervolgens een eerste vaccinatie krijgt, een enorme hoeveelheid antilichamen ontwikkelt. Wij verwachten dat dit ook het geval zal zijn met een derde herhalingsvaccinatie. Ik hoop dat zo’n zeer hoog aantal antilichamen ook effectiever zal zijn tegen nieuwe varianten die gedeeltelijk aan een minder sterke immuunrespons ontsnappen. Dat zou de strijd tegen opkomende varianten aanzienlijk kunnen versnellen. Het zou veel sneller gaan dan het vaccin telkens aan een nieuwe variant aan te passen. Maar daarnaast willen we ook een vaccin testen dat is aangepast aan de Zuid-Afrikaanse variant.

Maar schuilt er ook geen gevaar in een extreem hoog aantal antilichamen? Zoals meer bijwerkingen?

Sahin: Immunisatie door boosters is in principe niet nieuw en is getest bij vaccins tegen andere infectieziekten. Er zijn ook geen aanwijzingen dat hoge aantallen antilichamen tegen het spike-eiwit schadelijk kunnen zijn. Maar toch is het belangrijk om die vraag klinisch te onderzoeken. We willen weten of het herhalingsvaccin even veilig is als het standaardvaccin. Dat wordt momenteel in de VS onderzocht, en binnenkort ook in Duitsland.

Onderzoekt u nog elke variant afzonderlijk? In Californië is zopas blijkbaar weer een verontrustende mutatie opgedoken.

Sahin: Ja, wij volgen alle relevante varianten. Dat is bijzonder belangrijk. We hebben bij wijze van spreken een pandemie binnen een pandemie binnen een pandemie. Dat zal zo blijven doorgaan tot we ook de verspreiding van de laatste variant onder controle hebben. Daarom richten we een apart team op voor variantenonderzoek, waar we ook extra personeel voor aannemen.

Maar tot nu toe heeft u nog geen enkele mutatie gezien die u zorgen baart?

Sahin: Nee. Bij de Zuid-Afrikaanse variant zou iets van de werkzaamheid verloren kunnen gaan, dus dat houden we goed in het oog. Maar tot nu toe zien we geen bewijs dat ons vaccin niet werkzaam genoeg zou zijn.

Maar als eerste, meer haalbare stap zouden we dit jaar naar groepsimmuniteit moeten streven, als al die gevaccineerden niet meer zo besmettelijk zijn.

Sahin: Ja, met een vaccin dat infecties voorkomt, bescherm ik als gevaccineerde niet alleen mezelf, maar ook de niet-gevaccineerden. Omdat ik bijna 90 procent kans heb om drager te zijn. Maar ik hou niet van de term groepsimmuniteit, ook al gebruik ik hem soms zelf.

Waarom niet?

Sahin: Groepsimmuniteit wordt vaak verkeerd begrepen, namelijk dat je dan als niet-gevaccineerde ook beschermd bent in een grote menigte van gevaccineerde mensen. Dat klopt niet. Als je niet ingeënt bent, ben je niet beschermd en kun je nog steeds besmet worden. Als er een superverspreider is op een feestje met 500 mensen, maar 100 mensen zijn niet gevaccineerd, dan leidt dat tot een uitbraak.

Maar sowieso zullen minder mensen besmet raken.

Sahin: Inderdaad, als zo’n superverspreider aanvankelijk 100 mensen zou hebben besmet, zullen dat er in de toekomst navenant veel minder zijn. Dit betekent vooral dat onze gezondheidszorg niet overbelast zal raken. Mensen zullen dan ook accepteren dat wie niet gevaccineerd is besmet raakt. Er zullen zeker altijd beperkte uitbraken zijn, maar die zullen relatief snel weer uitdoven. Dat is het voordeel van groepsimmuniteit.

In Israël worden vanaf deze week de eerste privileges voor gevaccineerden ingevoerd. Zij zullen bijvoorbeeld weer naar sportscholen, synagogen en culturele evenementen mogen gaan. Is dat wetenschappelijk gezien een juiste beslissing?

Sahin: Eigenlijk is de centrale vraag hoe we moeten omgaan met het feit dat misschien 30 procent van de bevolking niet gevaccineerd wil worden. Ik heb daar geen oplossing voor. Dit staat vast: wie immuun is, zal met zeer grote waarschijnlijkheid maandenlang niet of in ieder geval niets zwaar besmet raken.

Maar blijkbaar zijn niet alle vaccins hetzelfde. Momenteel worden vooral jongere gezondheidswerkers gevaccineerd met het vaccin van AstraZeneca. Het staat echter ter discussie of met name artsen en verpleegkundigen dan op een gegeven moment een boostershot met een mRNA-vaccin moeten krijgen. Lijkt u dat een goed idee?

Sahin: Ja, ik vind dat zinvol. Het gaat daarbij niet om de kwaliteit van het vaccin. Je moet daarbij heel nuchter kijken naar de besmettingscijfers kijken. Met name in het geval van gezondheidswerkers zou ik graag zien dat zij niet alleen beschermd worden, maar de ziekte ook niet overdragen, omdat zij veel contact hebben met kwetsbare patiënten.

Maar is het wel mogelijk om de vaccins op deze manier te combineren?

Sahin: Dat wordt al in studies onderzocht. Ik kan me zeker voorstellen dat het werkt. Over vier tot zes weken zouden we daar meer over moeten weten.

BioNTech heeft onlangs laten weten dat het vaccin binnenkort niet meer permanent tot min 70 graden gekoeld hoeft te worden, maar ook bij normale vriestemperaturen van min 20 graden minstens een paar weken houdbaar zal zijn. Wanneer zullen huisartsen het vaccin kunnen bewaren?

Sahin: We dienen normaal gezien over enkele weken de aanvraag in bij het Europees Geneesmiddelenagentschap (EMA). Als de autoriteiten even snel regeren als zij tot nu toe hebben gedaan, zou het erg snel in de praktijk kunnen worden gebracht.

U hebt zich verdedigd tegen beschuldigingen dat u met een te hoge prijs aan de onderhandelingen met de EU bent begonnen. Hoe is de relatie met de EU momenteel?

Sahin: Met mij en mijn collega’s is die relatie goed. Wij hebben met de Europese Commissie en het EMA veel bereikt. Wij zullen dit jaar alleen al in de EU een half miljard dosissen verstrekken. Dat is wereldwijd het omvangrijkste contract. We hebben onze productie in Europa uitgebreid. We werken aan oplossingen om nieuwe varianten snel aan te pakken en om het nog gemakkelijker te maken het vaccin te bewaren en toe te dienen. Dat zien buitenstaanders niet altijd. Maar uiteindelijk gaat het erom dat de resultaten tot bij de mensen komen. Dat is wat wij belangrijk vinden.

Thomas Schulz en Veronika Hackenbroch

Copyright Der Spiegel / vertaling: Els Snick