Ubuntu of de levenslessen van Mandela

De ‘buitenaardse vergevingsgezindheid’ van Nelson Mandela heeft veel, zoniet alles, te maken met Ubuntu: de Afrikaanse filosofie die leert dat ‘ik ben omdat jij bent’, schrijft Jan De Zutter.

Nelson Mandela werd de afgelopen dagen geroemd om zijn ‘buitenaardse vergevingsgezindheid’ die vooral Westerlingen steeds met verstommig sloeg. Hoe is het mogelijk dat iemand na bijna dertig jaar gevangenschap zich niet in een orgie van wraak en vergelding stortte, maar integendeel zijn onderdrukkers kon vergeven? Veel, zoniet alles heeft te maken met Ubuntu, de Afrikaanse folosofie die leert dat ‘ik ben omdat jij bent’.

Mandela kan ongetwijfeld gezien worden als de verpersoonlijking van een Afrikaanse filosofische traditie waar wij Europeanen nog een boel van kunnen leren. Ubuntu is geboren uit het diepe besef van onderlinge verbondenheid en intermenselijke solidariteit. Umuntu ngumuntu ngabantu, luidt een Zulu-gezegde: ‘Een mens wordt een mens door andere mensen.’ In een cultuur waar de spil van de wereld door de kont van het individu loopt, is het besef dat individualiteit slechts mogelijk is door de ander – en daarom onlosmakelijk verbonden is met de gemeenschap – op zijn minst merkwaardig. Niet dat elke mens daarom geen eigenheid kan hebben, wel integendeel. Ubuntu erkent de grote diversiteit tussen mensen, maar leert dat die diversiteit er slechts kan zijn dank zij de ander.

Er wordt wel eens gezegd dat er verwantschappen bestaan tussen Ubuntu en het socialisme, dat eveneens solidariteit predikt en het belang van de gemeenschap vooropstelt. Maar Ubuntu heeft meer weg van een open source-socialisme, een sociaaldemocratie 2.0, die gedragen wordt door overleg en participatie. Het zou daarom zefs een verrijking zijn voor de tanende sociaaldemocratieën in Europa, die hun verhaal een eigentijdse invulling willen geven.

Zoals Nelson Mandela ooit verduidelijkte, verhindert Ubuntu geenszins dat je veel geld verdient; de vraag is alleen: ‘Ga je dat doen op een manier die de gemeenschap rondom jou ten goede komt?’ Eigenbelang kan nooit losgekoppeld worden van het algemene belang. Verrijking is inclusief, wat betekent dat iedereen er het genot van moet kunnen ervaren. In een wereld waarin winstmaximalisatie en graaizucht ten koste van de ander de overheersende filosofie is geworden, is Ubuntu een stralend licht aan de horizon.

Wij hebben zorgvuldig de mythe gecultiveerd dat ons ‘ik’ los staat van de gemeenschap, waaruit voortvloeit dat wij ons succes aan onszelf te danken hebben. Dat verklaart de hardvochtige houding die sommige partijen vandaag aannemen tegenover de verliezers in de samenleving. Die zijn zelf verantwoordelijk voor hun miserie. Ubuntu leert de deugd van een gedeelde verantwoordelijkheid. Echt mens zijn, betekent dat je je ook verantwoordelijk voelt voor andere mensen. Je kan immers niet in je eentje mens zijn. Menselijkheid is geen kenmerk van een individuele mens, maar een vorm van emergentie, een kenmerk van ‘de mensheid’. Leren, produceren, diensten verlenen… het heeft slechts waarde, als het dat ook heeft voor de gemeenschap. Ubuntu is daarom ook een filosofie van herverdeling, van onderlinge afhankelijkheid en dus wederzijdse hulp, maar ook van actieve betrokkenheid bij de zorgen van anderen. Wederkerigheid is een belangrijk begrip binnen Ubuntu: omdat je ‘bent’ omwille van de ander, kan je niet enkel ontvangen, maar moet je ook actief kunnen geven.

Ubuntu verklaart ook de zogenaamde bovenmenselijke vergevingsgezindheid van Mandela. Toen hij na 27 jaar gevangenschap weer vrij kwam, zei hij: ‘Toen ik door de deur naar mijn vrijheid wandelde, wist ik dat, als ik niet alle woede, haat en bitterheid achter mij zou laten, ik nog steeds een gevangene zou zijn.’ Verschillende getuigenissen voor de Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningcommissie illustreerden die moedige houding. Toen Cynthia Ngewu, een moeder wiens zoon door een agent van de veiligheidspolitie werd vermoord, de dader om vergiffenis hoorde smeken, zei ze dat ze hem kon vergeven als dat er voor zou zorgen dat hij weer mens kon worden, ‘zodat ook ik, zodat wij allemaal onze menselijkheid terugkrijgen.’ Ontmenselijking is het gevolg van barsten in de gemeenschap, van uitsluiting en afwijzing; terug mens worden, is de gemeenschap van mensen herstellen. Het mag dan ook niet verbazen dat het begrip Ubuntu voorkwam in de interim grondwet van Zuid Afrika van 1993: ‘We hebben nood aan begrip en niet aan wraak, een nood aan herstel en niet aan vergelding, een nood aan ubuntu en niet aan slachtofferschap.’

Als we in Europa de nalatenschap van Mandela willen eren, doen we er goed aan ook Ubuntu een plaats te geven in dat eerbetoon: ‘Ik ben, omdat jij bent.’