‘Terugblik op het WK: brood en spelen, en een randje mensenrechten’

‘Zou het soms niet beter zijn voor Europa en bij uitbreiding de Westerse wereld om het goede voorbeeld te geven, punt’, schrijft Alain Van Hiel na het WK Voetbal. ‘En dit in plaats van in die landen het beeld te creëren dat we er de norm willen stellen?’

“Wat zullen we van het WK voetbal onthouden?”, wierp de moderator ons voor de voeten in een VRT-debat over mensenrechten, georganiseerd in het Gentse wintercircus. Dat gebeurde in een kleine zaal, op een niet-voetbal-dag, meer bepaald op 11 december. (Het was trouwens gemakkelijker om een goudader in de Vlaamse grond te vinden dan een verwijzing naar het debat op VRT MAX, de digitale plaats waar de programmamakers uiteindelijk de livestream van het gebeuren dumpten.)

Neen, niet de zwarte rand van de mensenrechtensituatie in het organiserend land zullen we onthouden, dat werd snel duidelijk. Wel de vroege exit van de Belgen voor de ene, en de raid van het nationale Marokkaanse team doorheen het toernooi, voor de andere.

Nochtans was het er direct ‘boenk op’. De heer Infantino – voorzitter van de niet onbesproken FIFA – haalde aan de vooravond van het tornooi uit naar Europa dat hij beschuldigde van hypocrisie en jawel, racisme.

Als een huwelijksfeest…

Een van de aanwezigen in het debat bracht de Arabisch-Qatarese visie op de zaak. Hij vertelde ons dat in die cultuur feesten altijd uitbundig verlopen. Met veel getoeter. Iedereen is er allerfijnst uitgedost.

Op een huwelijksfeest zijn natuurlijk vele mensen welkom. Maar, de verwachting is dat wie er aan de dis verschijnt, zich uiteraard wel een beetje gedraagt en rekening houdt met de gevoelens van de tortelduiven (en hun families).

Wel, wij Europeanen waren welkom op het voetbalfeest van een land Qatar genaamd, en toch zanikten we de hele tijd dat het feest in een andere zaal zou moeten doorgaan, wat in deze eigenlijk betekent dat we liever een andere gastheer of gastvrouw wensten.

Onze minister van Buitenlandse Zaken Hadja Lahbibhad – misschien niet echt een voetbalfan? – had trouwens niet goed door dat ze op zo’n feest was. Ze had een ‘OneLove’-armband aan, die ze demonstratief op de eretribune etaleerde. Een actie die zelfs het Amerikaanse nieuwskanaal CNN bereikte.

Over de werkomstandigheden van die vele gastarbeiders die de stadions gebouwd hebben, hoorden we niets meer. Eigenaardig hoe de ontstemdheid van de ene onrechtvaardigheid de kritiek op de vorige onrechtvaardigheid doet vergeten en verstommen.

“Ik zal je overtuigen dat je verkeerd bent”

Wat wij ons moeten afvragen is of de actie van onze minister ‘effectief’ was om de sceptici uit de Arabische wereld te overtuigen. In feite zegt de minister: “Ik zal je overtuigen dat je verkeerd bent.”

Dit is niet meteen het beste idee. In de psychologie zijn er twee fundamentele wetten om mensen van gedachten te doen veranderen. De eerste wet luidt: “Gij zult niet bekeren.” Wanneer iemand expliciet aankondigt een ander te willen overtuigen dat hij of zij verkeerd is, dan zal die ander de hakken in het zand zetten en zich verzetten Mensen laten zich niet graag de les spellen wat te denken. Een ironisch gevolg hiervan is dat mensen juist nog meer overtuigd raken van hun eigen denkbeelden en dat deze zelfs nog extremer worden.

(Lees verder onder het artikel.)

De tweede wet is deze van de geleidelijkheid. Het is beter met kleine stapjes te werken en niet te extreem uit de hoek te komen. Je kunt mensen geen geweten schoppen; ze de waarheid door de strot rammen. Dan haken ze gewoonweg af.

De actie van onze minister mag dan wel in onze contreien op handgeklap zijn onthaald, maar het is heel twijfelachtig of dit in de Arabische wereld tot verandering zal leiden. Maar was het Qatarese volk wel het publiek dat de minister voor ogen had?

Onwillige politici, onwillige bevolking

Mijn vraag aan wereldverbeteraars zoals de minister van Buitenlandse Zaken is eenvoudig. Zou het soms niet beter zijn voor Europa en bij uitbreiding de Westerse wereld om het goede voorbeeld te geven, punt. Dit in plaats van in die landen het beeld te creëren dat we er de norm willen stellen?

De perceptie van dat morele vingertje leidt eerder tot contraproductieve effecten, dan tot verbetering. Het is een remake van een immer mis begrepen missionarisrol.

In deze context wordt ook wel eens gewezen naar kolonialisme. Inderdaad, de missionarissen van vroeger verbreiden het geloof van toen, zijnde de Christelijke leer. De missionarissen van vandaag verspreiden het geloof van nu, zijnde de mensenrechten.

En de bevolking? Staan zij open voor OneLove? Uit onderzoek wereldwijd blijken landen in het Midden-Oosten en Afrika tot de traditionele cluster te behoren. Stellingen vervat in wereldwijd afgenomen interviews in representatieve steekproeven worden er massaal omarmd, zoals “abortus is nooit te rechtvaardigen”, “homoseksualiteit is nooit te rechtvaardigen”, en “respect voor gezag is een… (1 = goede zaak; 2 = niet erg; 3 = slechte zaak)”. Bovendien is religie er een sterke factor.

Neen, het lijkt er niet op dat de gemiddelde Arabische burger zit te wachten op een OneLove-armband. Met andere woorden, deze nieuwe bekeringsijver valt niet alleen op een koude steen bij de officials, maar strookt evenmin met de opvattingen van de bevolking.

Het kolonisatiespook

De ironie in dit verhaal is dat vele Arabische landen historisch gezien slechts enkele decennia onder Europees toezicht stonden. Infantino zijn historisch besef is heel beperkt in deze. Neen, Europa heeft geen drieduizend jaren van onderdrukking van het Arabische schiereiland op zijn actief, zoals deze man beweert. Eerder omgekeerd, vanaf de zevende eeuw en dit voor honderden jaren werden de Christelijke gebieden aan de Middellandse Zee beroofd en gebrandschat door Arabische strijders in naam van de jihad. De Christelijke en moslimwereld zijn buren, en ze hebben nogal wat conflicten over de eeuwen heen gekend. Gebieden gingen van de ene naar de andere, en andersom.

(Lees verder onder het artikel.)

Maar ironisch genoeg weet de gemiddelde Qatari en de burgers in andere landen errond zich bedreigd door een vorm van neokolonialisme. Een vorm van globalisme dat geen rekening houdt met de eigen cultuur. Politici in die landen maken er gebruik van om hun autocratisch regime goed te praten, als zogenaamd antigif tegen het ontaarde, decadente Europese project.

Ik heb bewondering voor mensen die begaan zijn met het lot van anderen en die voor iedereen oprecht het beste willen. Ik zeg niet dat ze ongelijk hebben. Als een vingerknip volstaat om die wereld te bereiken, dan moeten we dat zeker doen.

Maar de geclaimde universaliteit van mensenrechten kan overkomen als compromisloze bekeringsijver, waardoor die rechten eerder dreigen afkeer op te wekken dan appetijt. Diegenen die hardst roepen over de mensenrechten, vinden zichzelf uiteindelijk terug als kolonisatoren in de ogen van de mensen die ze willen bekeren. Dat terwijl deze activisten de echte kolonisatie van weleer zo verfoeien.

Hypocrisie

We moeten vooral nadenken over hoe we die wereld een betere plaats maken en hoe we dit dan in het bijzonder kunnen bereiken. Ik vermoed dat de Europese ontstemdheid tijdens dit WK – met een grote stelligheid gebracht – nauwelijks iets in beweging zal zetten. Wel integendeel.

Hoogstens hebben zij enkele minderheden even doen voelen dat er erkenning was voor hun situatie, waarna het circus en de aandacht verdwijnt, en ze alleen achterblijven.

We leven in een multipolaire wereld waarin Europa een bescheiden rol vervult, en grote spelers zoals China steeds meer de agenda zetten. Zij stellen geen vervelende vragen aan  landen die het niet nauw nemen met de mensenrechten, zelfs niet aan landen waar dictatoriale regimes de scepter zwaaien. Als wij onze welvaart willen beschermen, dan houden we als vanzelf onze mond.

Morgen kloppen we met bijna bevroren en hangende handjes jammerend aan bij Qatar, omdat Rusland – dat andere land waar we vier jaar geleden potjes WK voetbal speelden – ons niet genoeg gas zal leveren.

Conclusie

Het VRT-debat, weggemoffeld op een koude, voetbalvrije decemberdag, was nog enigszins positief over de effecten van het toernooi op de plaatselijke situatie in Qatar. Jazeker, iedereen was zich bewust van de échecs van Rusland 2018 en ook nog China 2008, de Olympische spelen aldaar. Echecs in de zin dat deze toernooien niet hadden gezorgd voor democratisering en een betere mensenrechtensituatie. In Qatar is er daarentegen beweging in de rechten van (gast)arbeiders, waarmee het land een voortrekkersrol lijkt te spelen in de regio.

Ik leerde er dat wij als genode gast op een knalfeest waren, maar dat we ons niet galant opstelden naar de gastvrouw en de gastheer. Wellicht hebben we ‘onze zaak’ niet gediend hierdoor.

Brengt Europa haar waarden- en rechtenverhaal op de beste manier? Europa komt niet over als de ambassadeur ervan, maar loopt het risico te worden afgedaan als een dwingeland en moeial.

En de bal? Die rolt onstuitbaar verder, ook op de Europese velden, al dan niet gesponsord met Qatarees geld…

Alain Van Hiel is professor sociale psychologie aan de UGent. Recent verscheen zijn boek ‘Links vs Rechts’ (Borgerhoff & Lamberigts).