‘Tegenstellingen in de zwartepietendiscussie zullen niet verdwijnen met het veranderen van zwarte piet’

‘De jaarlijkse terugkerende zwartepietendiscussie lijkt een symbool te zijn geworden voor het uiteenvallen van de Nederlandse samenleving’, schrijft Gert Jan Geling van Liberales over het debat over zwarte piet in Nederland.

Elk jaar vangt omstreeks september in Nederland een cultuuroorlog aan. Zwart vs Wit, kosmpolieten vs nationalisten, stad vs provincie, links vs rechts, hoogopgeleid vs laagopgeleid, diverse kampen staan elk jaar weer opnieuw tegenover elkaar in de zwartepietendiscussie, die draait om de kleur van een fictief figuur. Daar waar Nederland vroeger in staat was om grote maatschappelijke tegenstelling middels het polderen op te lossen zien we nu hoe deze cultuuroorlog elk jaar enkele maanden lang (totdat de Sint weer het land uit is) de Nederlandse samenleving splijt.

Maar waar gaat het eigenlijk over zou u denken? Is de vraag of zwarte piet zwart moet blijven, of een andere kleur moet krijgen, of wellicht dient te veranderen in een roetveegpiet nou echt zo belangrijk? Zo belangrijk dat bevolkingsgroepen steeds meer lijnrecht tegenover elkaar staan? Zo problematisch dat activisten op de snelweg geblokkeerd of tijdens het demonstreren ervoor belaagd moeten worden? Zo erg dat het racisme in Nederland steeds meer aan lijkt te wakkeren?

Wie echter van mening is dat de zwartepietendiscussie om de kleur van zwarte piet draait vergeet verder te kijken dan de neus lang is. De discussie kleur van zwarte piet is slechts de wijze waarop bepaalde sentimenten geuit worden. Sentimenten die wel gekarakteriseerd kunnen worden als ressentiment. Enerzijds zijn er de sentimenten vanuit met name Afro-Caribische hoek tegen zwarte piet. Die komen niet zozeer voort uit het fenomeen zelf, maar vooral uit een een combinatie van ervaring met racisme in Nederland en de ervaring dat Nederland nog steeds maar in beperkte mate de erfenis van het koloniale verleden verwerkt lijkt te hebben. Zwarte piet is daarom een symbool geworden van racisme en het koloniale verleden. Racisme, iets wat vaak iets ongrijpbaars en daarmee lastig te bestrijden is, heeft zo een gezicht gekregen.

Daartegenover staat een groeiend sentiment onder een deel van de autochtone bevolking, overwegend laagopgeleid, provinciaal en nationalistisch ingesteld waar weer andere sentimenten het streven naar het behoud van zwarte piet in haar huidige vorm drijven. Deze groep voelt zich in toenemende mate onzeker, miskend en machteloos. Ze zijn de verliezers van de globalisering, leggen het in toenemende mate af tegenover andere delen van de bevolking, en hebben het gevoel dat wat voor hun van waarde is steeds meer wordt gedomineerd. Dat uit zich een een gevoel dat nieuwkomers in Nederland (terwijl veel tegenstanders van zwarte piet juist hier geboren en getogen zijn) hun tradities af willen pakken, en daarmee hun cultuur en land blijvend willen veranderen. In hun nadeel.

De tegenstellingen die duidelijk zijn geworden door de zwartepietendiscussie zullen dan ook niet verdwijnen met het veranderen van zwarte piet. Racisme in Nederland lijkt toe te nemen, het koloniale verleden is nog maar in beperkte mate verwerkt, de samenleving verandert steeds meer als gevolg van migratie, de verliezers van de globalisering dreigen steeds meer op achterstand te komen staan en de identiteit van deze groep komt ook steeds meer onder druk te staan. Het aanpassen van zwarte piet is dan ook niet meer dan een technische oplossing (wat overigens niet impliceert dat zwarte piet niet veranderd zou moeten worden, aangezien hier wel degelijk goede redenen toe zijn), terwijl het echte probleem aanpakken veel diepgaandere oplossingen vraagt.

Want als deze ressestimenten niet op tijd ondervangen worden, dan kunnen de tegenstellingen die hier geschetst werden op den duur escaleren. Polarisatie en ook radicalisering neemt toe. Extremen op de flanken, in de vorm van extreem-links en extreem-rechts, zullen steeds meer het debat gaan domineren en daarmee aanhang winnen. Racisme zal toenemen, en zich steeds openlijker gaan manifesteren. Een groeiende groep zal de Nederlandse samenleving en haar normen en waarden afwijzen, en een andere eveneens groeiende groep de diversiteit die die samenleving kenmerkt en mogelijk ook de democratie en rechtsstaat. Het conflict zal proporties aannemen die moeilijk te beheersen zullen zijn. Met alle gevolgen van dien.

De kloof die door de samenleving loopt en die zichtbaar is geworden met de zwartepietendiscussie zichtbaar is geworden dient dan ook gedicht te worden. De vraag is hoe.

Veranderen van zwarte piet alleen is niet genoeg, evenmin lost het behoud van zwarte piet niks op. Wat wel kan helpen zijn drie mogelijke ingrepen, die de samenleving drastisch kunnen veranderen. Als eerste is er het terugdringen van migratie. Veel van de huidige problemen worden nu best eerst opgelost. Daarna moet gekeken worden of de Nederlandse samenleving opnieuw in staat is om grotere groepen nieuwkomers op te nemen, een situatie ook weer haar eigen worstelingen zal kennen. Ook is het van belang dat met name dat deel van de samenleving wat onzeker is over de toekomst en haar eigen en de Nederlandse cultuur en identiteit weer een stukje zekerheid ervaart.

Een tweede ingreep zou zich op sociaal-economisch terrein aan moeten dienen. Met name lageropgeleiden zullen veel meer dan nu beschermd moeten worden tegen de grillen van de markt, tegen de uitwassen van globalisering en wellicht ook in de toekomst tegen de toenemende robotisering van de economie. Een basisinkomen invoeren kan hier wellicht bij helpen. Een derde ingreep tenslotte is het werken aan een nieuw, liberaal, inclusief nationalisme, waarbij een nieuw politiek verhaal wordt vertelt waarbij eenheid, verbinding en broederschap centraal komen te staan. Wat symbolen kent waar Nederlanders van verschillende achtergronden en afkomsten zich meer kunnen identificeren. Symbolen van Nederland waarmee alle Nederlanders zich kunnen identificeren. Een Nederland wat haar koloniale verleden naar behoren heeft verwerkt, waar geen plaats is voor racisme, waar tradities inclusief zijn, maar waarin men ook oog heeft voor onbehagen en haar best doet om dit te overkomen.

In een dergelijk toekomstig Nederland kan de zwartepietendiscussie een herinnering uit het verleden worden die mensen doet beseffen hoe zeer men het als samenleving in het nu beter doet dan in het verleden, in plaats van een gebeurtenis die symbool is komen te staan voor het uiteenvallen van de Nederlandse samenleving.