Van Telegram tot Facebook: regulering van sociale media gaat over meer dan ‘censuur’

Drie topmannen van socialemediabedrijven botsten vorige week met de overheid in Frankrijk, Brazilië en de Verenigde Staten. Daarbij gaat het om meer dan de vraag van ‘censuur’ versus ‘vrijheid van meningsuiting’.

Bewogen dagen voor ceos van techbedrijven. Op 24 augustus werd Pavel Durov, ceo van de berichtenapp Telegram, gearresteerd toen hij op de Franse luchthaven van Le Bourget uit zijn privévliegtuig stapte. Enkele dagen later verstuurde Mark Zuckerberg – ceo van Meta, het moederbedrijf van onder andere Facebook en Instagram – een opvallende brief waarin hij de Amerikaanse overheid beschuldigde van pogingen tot ‘censuur’ tijdens de coronaperiode. En ondertussen werd in Brazilië door het Hooggerechtshof de toegang tot X, het vroegere Twitter, geblokkeerd nadat het bedrijf enkele rechterlijke bevelen had genegeerd.

Online leidden de drie voorvallen tot hoogdravende verklaringen over censuur en de vrijheid van meningsuiting. Het echte verhaal is een stuk ingewikkelder.

Telegram en X

De arrestatie van Durov heeft met ‘vrijheid van meningsuiting’ sowieso weinig te maken. Ze is het gevolg van 12 aanklachten aan zijn adres, uitlopers van een strafonderzoek dat al maanden loopt. De ernstigste van die aanklachten beschouwen Durov medeplichtig aan het faciliteren van cyberaanvallen, drugverkoop en de verspreiding van beelden van kindermisbruik via Telegram. Het Franse gerecht verwijt Telegram ook een gebrek aan medewerking bij onderzoeken naar dergelijke criminele activiteiten. Telegram zelf beweert dat het de regels wel degelijk volgt. In ieder geval is het ongezien dat de ceo van een sociaal netwerk daarvoor persoonlijk verantwoordelijk wordt gehouden, en valt het te bezien hoe het Franse gerecht dat hard kan maken.

Na de arrestatie van Pavel Durov: ‘Telegram is een heel waardevolle app’

Tegelijkertijd evolueerde een al langer sluimerend conflict tussen X (het vroegere Twitter) en het Braziliaanse gerecht naar het kookpunt. Alexandre de Moraes, rechter bij het Braziliaanse Hooggerechtshof, beval telecombedrijven zelfs om de toegang tot X in Brazilië af te sluiten. De concrete aanleiding was dat X niet langer een wettelijke vertegenwoordiger had in het land – een vereiste om als buitenlands bedrijf zaken te mogen doen – en ook een hoop boetes weigerde te betalen. Het afgekondigde verbod op X gaat heel ver, met hoge boetes voor Braziliaanse burgers die via een VPN-verbinding toch het platform bezoeken. Ook werden de rekeningen geblokkeerd van Starlink, een ander bedrijf van Musk dat eigenlijk met X niets te maken heeft.
De hele kwestie vloeit voort uit de weigering van X om, op verzoek van het Hooggerechtshof, zeven specifieke profielen offline te halen. Het gerecht noemde die accounts in een onderzoek naar een intimidatiecampagne van een extreemrechtse blogger tegen Braziliaanse politieagenten. In het bijzonder één politie-inspecteur werd geviseerd – inclusief het delen van foto’s van zijn echtgenote en gezin – deels omdat hij in het verleden al onderzoeken voerde naar de vorige rechtspopulistische president Javier Bolsonaro.

Musk reageerde op zijn kenschetsende wijze op het conflict: hij noemde de Braziliaanse rechter De Moraes een crimineel, een dictator en een tiran, verspreidde bewerkte foto’s van de man als slechterik Voldemort uit de Harry Potter-verhalen en zelfs AI-beelden van de Moraes achter tralies. Via een officieel bedrijfsprofiel – @AlexandreFiles – belooft X ook ‘de onrechtmatige richtlijnen van Alexandre de Moraes te onthullen’.
Het is nochtans niet zo dat X onder Musk er in het verleden problemen mee had om kwestieuze lokale wetgeving of lokale gerechtelijke bevelen op te volgen. Dat gebeurde al probleemloos in Turkije en India, met profielen van tegenstanders van Erdogan en Modi. Maar in deze Braziliaanse casus heeft het platform blijkbaar eigenhandig besloten dat de eisen van het Hooggerechtshof volgens het Braziliaanse recht ‘ongrondwettelijk’ zouden zijn.

Zuckerberg

Misschien wel de drukst besproken casus komt uit de Verenigde Staten. Metabaas Mark Zuckerberg richtte vorige week een opvallende brief aan Jim Jordan, de Republikeinse voorzitter van de commissie Juridische Zaken in het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden. Jordan probeert al enkele jaren via hoorzittingen in die commissie te bewijzen dat ‘Big Tech’-bedrijven zoals Meta hebben samengespannen met de Democraten om conservatieve stemmen op sociale media te onderdrukken. Tot nog toe zonder succes.

In zijn brief verwijst Zuckerberg verschillende keren naar ‘druk’ die werd uitgeoefend door de regering-Biden om misinformatie over covid-19 op de platformen van Meta te ‘censureren’. Hij drukt ook spijt uit over beslissingen die Meta daarover nam in het verleden, en betreurt eveneens het onnodige dempen van een artikel over de zoon van huidig president Joe Biden in oktober 2020. De brief van Zuckerberg werd door de Republikeinen warm onthaald en beschouwd als een ‘bekentenis’ dat Meta wel degelijk mensen zou hebben ‘gecensureerd’ op verzoek van de overheid.

Maar eigenlijk is dat niet zo. In de brief stond niets wat Zuckerberg en andere Meta-woordvoerders al niet eerder hadden verklaard. Eerder dit jaar bereikte ook een rechtszaak over precies deze kwestie, waarin enkele conservatieve staten de federale overheid beschuldigden van inmenging in het recht op vrijheid van meningsuiting door druk uit te oefenen op socialemediabedrijven, al het Amerikaanse Hooggerechtshof. De rechters volgden toen de advocaten van het Witte Huis en verwezen de zaak naar de prullenmand.
Het is namelijk niet verboden voor de Amerikaanse overheid om ‘druk’ uit te oefenen op socialemediabedrijven. Wél verboden is ‘dwang’, onder bedreiging van repercussies. Maar Zuckerberg bevestigt in zijn brief net dat Meta weerwerk bood tegen de overheidsdruk, en dat uiteindelijk alle genomen beslissingen en alle regels die Facebook opstelde enkel de verantwoordelijkheid waren en blijven van het platform zélf.

‘Een grote constitutionalist is er niet aan Zuckerberg verloren gegaan’

Censuur

De lotgevallen van Telegram, X en Facebook gaan dus om fundamenteel verschillende kwesties. Enerzijds hoe socialemediabedrijven omgaan met gerechtelijke bevelen op basis van lokale wetgeving, anderzijds informele druk van de uitvoerende macht om platformen hun eigen gebruiksvoorwaarden te laten toepassen. Sowieso zullen overheden altijd in contact staan met sociale netwerken, al is het maar omdat criminele activiteit zich nu eenmaal ook online afspeelt. Het is verder al jaren duidelijk dat Big Tech faalt bij het adequaat tegengaan van oplichting, radicalisering, verheerlijking van terrorisme en andere illegale activiteiten op sociale netwerken.

Hoe ver regulering van sociale media kan gaan in een democratische samenleving is een legitieme vraag. De neiging bestaat bij overheden om de schuld voor sociale onrust of het eigen falen af te schuiven op ‘de rol van sociale media’. Maar waar dit debat in elk geval niet bij gebaat is, is bij het op één hoop gooien van enerzijds wettelijke regulering van sociale media in zowel democratische als autoritaire regimes, en anderzijds de gebruiksvoorwaarden en interne moderatie van platformen. De vrijheid van meningsuiting is sowieso niet onbeperkt, en niet alles wat verboden wordt op sociale media kan worden weggezet als ‘censuur’.