Rouwen met deepfake en AI: ‘Advies vragen aan je dode moeder is perfect mogelijk’

Dankzij deepfaketechnologie en artificiële intelligentie wordt het mogelijk om met overleden geliefden te praten. Maar is dat wel zo’n goed idee? ‘Zowel op psychologisch als op technologisch vlak hangen er risico’s aan vast’, klinkt het. ‘Maar de technologie is er en zal almaar meer worden gebruikt.’

Een paar oude filmpjes van je oma. Meer is er in principe niet nodig om haar jaren na haar dood nog om advies te kunnen vragen. Maar wil je dat die raadgevingen ook echt lijken op wat ze bij leven en welzijn zou hebben gezegd, dan gaat er wel wat voorbereiding aan vooraf. Om te beginnen zou je haar voor haar dood uitgebreid moeten interviewen. Dat is precies wat de technologiebedrijven doen die klanten een virtuele versie van zichzelf proberen te verkopen. De bedoeling is dat die avatar na hun dood kan worden ingezet om hun nabestaanden te troosten.

Echt nieuw is dat natuurlijk niet. Mensen hebben altijd al de behoefte gevoeld om met de doden te communiceren. Door tegen hun foto of graf te praten, bijvoorbeeld, of door hen een brief te schrijven. Ook in het kader van rouwtherapie gebeurt het soms. ‘Er zijn nabestaanden die het gevoel hebben dat ze hun rouwproces niet voort kunnen zetten zolang iets niet is uitgeklaard of uitgesproken. Soms wil iemand bijvoorbeeld tegen zijn overleden vrouw zeggen dat hij haar graag ziet omdat hij denkt dat hij dat tijdens haar leven niet genoeg heeft gedaan’, zegt psychiater en rouwexperte Uus Knops. ‘In therapie kunnen we dan werken met een rollenspel waarbij de patiënt praat tegen een lege stoel met een foto van de overledene op.’ Maar ondertussen zijn er nieuwe technologieën ontwikkeld waardoor zo’n rollenspel een pak realistischer kan worden gemaakt. Zo biedt de Nederlandse praktijk Het Nieuwe Rouwen tegenwoordig deepfaketherapie aan. Daarbij kunnen nabestaanden via een computerscherm met een deepfakeversie van hun overleden geliefde praten. Een paar kamers verder zit dan iemand die de antwoorden via een andere computer inspreekt.

Het maken van een digitale versie van jezelf in Rememory kost 11.000 tot 22.000 euro. En voor elk postuum videogesprek moeten je nabestaanden nog eens extra betalen.

Maar nog voor dat model ingang heeft gevonden, lijkt het alweer achterhaald te zijn. Dankzij artificiële intelligentie kan het nu nóg overtuigender. Een aantal techbedrijven heeft namelijk een model ontwikkeld waarmee nabestaanden met een virtuele versie van een gestorven familielid of vriend kunnen communiceren. ‘Op basis van informatie die wordt verzameld wanneer je nog in leven bent, wordt een gepersonaliseerde chatbot ontwikkeld die na je dood vragen kan beantwoorden’, zegt onderzoeker Thomas Winters van de eenheid Declaratieve Talen en Artificiële Intelligentie van de KU Leuven. ‘Op basis van vroegere chatconversaties of gesprekken kan zo’n chatbot relatief gemakkelijk getraind worden om zich zoals een bepaald persoon te gedragen. Hoe meer informatie je in zo’n model invoert, hoe beter het zal werken.’

Op je eigen begrafenis

De Amerikaanse Charlotte Jee, journaliste bij MIT Technology Review, deed een tijd geleden een beroep op de diensten van het bedrijf HereAfter AI om zo’n digitale versie van haar nog levende ouders te maken. Daartoe moesten haar vader en moeder een hele reeks vragen van een virtuele interviewer beantwoorden en ook nog foto’s en video’s uploaden. Toen Jee uiteindelijk met de avatars van haar vader en moeder kon chatten, kreeg ze heel persoonlijke verhalen te horen die ze nog niet kende. De illusie werd wel doorbroken toen haar moeder antwoordde: ‘Het spijt me, ik versta het niet. Probeer het eens op een andere manier te vragen of ga naar een ander onderwerp over.’

En het blijft niet bij chatten alleen. In sommige toepassingen kun je je geliefde ook zien – al is dat vaak nog een wat bevreemdende, ziek uitziende versie. Zo ontstond er vorig jaar beroering toen Stephen D. Smith, ceo van de start-up StoryFile, tijdens de begrafenis van zijn moeder met een virtuele versie van haar in gesprek ging. Het model dat hij daarbij gebruikte, was gebaseerd op de vele opnames die hij voor haar dood van haar had gemaakt. Daaruit kwamen ook de antwoorden die ze tijdens de plechtigheid op de vragen van de aanwezigen gaf.

Ook Rememory, een toepassing van het Zuid-Koreaanse bedrijf DeepBrain AI, werkt met lange gefilmde interviews. Op basis daarvan wordt een virtueel persoon gecreëerd met (grotendeels) dezelfde herinneringen, meningen, fysieke verschijning, stem, mimiek en bewegingen als jijzelf. Je moet er wel iets voor over hebben. Het maken van zo’n digitale versie alleen al kost 11.000 tot 22.000 euro. Voor elk postuum videogesprek moeten je nabestaanden nog eens extra betalen.

Stel je voor dat je overleden moeder plots racistische uitspraken doet die bij leven nooit bij haar zouden zijn opgekomen.

Eeuwig leven

Nu beseffen mensen die via deepfaketechnologie of artificiële intelligentie met hun overleden kind of partner in gesprek gaan natuurlijk wel dat ze niet écht met een dode aan het converseren zijn. ‘Maar het is niet omdat hun hoofd dat weet dat ze niet diep in hun hart worden geraakt’, zegt Uus Knops. ‘Ik kan me voorstellen dat ouders het heel geruststellend vinden om van hun overleden dochter te horen dat ze nu op een goede en rustige plek is waar ze zich geliefd voelt. Misschien kan dat zelfs een stap vooruit betekenen in hun rouwproces. We moeten er wel over waken dat mensen de realiteit onder ogen blijven zien. Wanneer ze telkens als ze een app openen met de overledene in gesprek kunnen gaan, bestaat het risico dat de realiteit niet genoeg tot hen doordringt, waardoor het rouwproces net kan stagneren.’

Dat is niet het enige gevaar van dat soort virtuele conversaties. Om te beginnen geven mensen die een digitale versie van zichzelf laten maken heel veel persoonlijke informatie aan zo’n bedrijf. Hoewel die ondernemers allemaal beweren dat ze er heel voorzichtig mee omspringen en de gegevens nooit zouden verkopen, valt dat natuurlijk niet helemaal uit te sluiten.

Daarnaast is lang niet altijd duidelijk waar de uitspraken van zo’n avatar vandaan komen. ‘Een bedrijf dat een chatbot wil aanbieden die echt geloofwaardig is en over om het even welk onderwerp een conversatie kan voeren, moet haast wel werken met grote taalmodellen die veel data hebben gezien. De populairste is GPT-3, die haast heel het internet heeft gelezen’, legt Winters uit. ‘Boven op al die data legt zo’n bedrijf dan een laagje met informatie over de overledene. Ze kunnen wel aangeven dat er op die bovenste laag moet worden gefocust, maar niets verbiedt het model om ook informatie te halen uit alles wat het op het internet heeft gelezen.’

Kent de chatbot het antwoord op een vraag niet, dan is de kans groot dat hij er een zal verzinnen. Dat is niet echt wenselijk in een applicatie om met dode familieleden te converseren. ‘Stel je voor dat je overleden moeder plots racistische uitspraken doet die bij leven nooit bij haar zouden zijn opgekomen. Of dat een dode vriend je zegt dat het daar heel gezellig is en dat je beter naar hem toe zou gaan’, legt Winters uit. ‘Technologiebedrijven doen er natuurlijk alles aan om zoiets te vermijden, maar ze kunnen onmogelijk alle risico’s uitsluiten.’

Met de huidige technologie kunnen we dus de illusie van het eeuwige leven creëren. Over de dood heen communiceren mag nu misschien nog peperduur en niet helemaal betrouwbaar zijn, over een aantal jaar zullen we er wellicht niet meer van opkijken. Ondertussen is het ook perfect mogelijk om overleden vrienden en familieleden te laten voortbestaan in de al dan niet bewegende beelden van ons leven. Oma die al tien jaar dood is, kan bijvoorbeeld zonder al te veel problemen een geloofwaardige plek krijgen in de foto’s en filmpjes van het laatste familiefeest. ‘De technologie is er en zal de komende jaren alleen maar beter worden. Waarschijnlijk zullen zulke toepassingen ook almaar meer worden gebruikt’, zegt Thomas Winters. ‘Het is de ethische kant van de zaak waar we nog niet klaar mee zijn.’