Is Instagram net zo slecht voor uw gezondheid als een sigaret?

In de VS is een proces gestart tegen Meta, het bedrijf achter Facebook en Instagram dat bewust de gezondheid van vooral jonge gebruikers zou schaden. De vergelijking met big tobacco wordt gemaakt.

In het najaar van 2023 kwamen meer dan dertig Amerikaanse staten, Democratische én Republikeinse, met een spectaculaire aanklacht: ze dagen Meta, het bedrijf van Mark Zuckerberg, voor de rechter. Aan die actie ging meer dan twee jaar onderzoek vooraf, veel daarvan is gebaseerd op de documenten die klokkenluider Frances Haugen in 2021 naar buiten bracht. Meta heeft een bedrijfsmodel opgezet, zo luidt de beschuldiging, dat gebruikers zo lang mogelijk op zijn apps wil houden en zelfs verslaafd wil maken om zo zijn eigen winsten te maximaliseren. Daarvoor gebruikt het bedrijf technieken en tools die ‘schadelijk en psychologisch manipulatief’ zijn. De buitenwereld wordt valselijk gerustgesteld dat zoiets niet het geval is. Meta minimaliseert de negatieve effecten van zijn apps, maar beschikt over eigen onderzoek dat wel degelijk op die gevaren wijst.

De aanklagers vergelijken die beschuldiging met de argumenten die ooit tegen big tobacco werden gebruikt: de grote tabaksbedrijven wisten al heel lang dat sigaretten met nicotine schadelijk en verslavend waren, maar bleven de gevaren naar buiten toe lang ontkennen. Toch is de sprong van kankerverwekkende stoffen naar sociale media gewaagd. Wie apps als Facebook en Instagram gebruikt, ziet dat ze ontworpen zijn om de aandacht van de gebruikers vast te houden. Maar dat proberen uiteindelijk alle bedrijven die om uw aandacht vechten, ook andere media,. Het is nog heel wat anders om te bewijzen dat zoiets op een bewust verslavende manier gebeurt. Of dat de gevolgen voor het mentaal welzijn van jongere gebruikers zo negatief zijn dat een rechter moet ingrijpen. Die rechterlijke uitspraak is er, voor alle duidelijkheid, nog niet.

Volle lippen

Zijn sociale media verslavend?, zo vat Laura Vandenbosch de kern samen. En meteen vervolgt ze: ‘Ik wil dat niet gezegd hebben.’ Vandenbosch is als professor digitale media verbonden aan de School for Mass Communication Research van de KU Leuven en doet onderzoek naar het socialemediagebruik van jongeren en de impact daarvan op hun mentaal welzijn. ‘Iedereen ziet dat bedrijven als Meta tools gebruiken om onze aandacht vast te houden. Maar onder onderzoekers woedt heel veel discussie over de vraag of die echt verslavend zijn. Daar is voorlopig geen consensus over. Je kunt de dynamiek achter mentale gezondheid moeilijk vergelijken met de fysieke gevolgen van roken.’ Het effect van sociale media op jongeren kan bijvoorbeeld van dag tot dag verschillen: berichten die heel opbeurend en inspirerend werken, kunnen op een ander moment diezelfde jongeren helemaal naar beneden trekken.

Ook Annelien Smets, professor gespecialiseerd in media-economie aan de VUB, is niet echt overtuigd. ‘Ik begrijp dat de vergelijking met big tobacco wordt gemaakt’, zegt ze. ‘Dat spreekt tot de verbeelding. Maar bedrijven als Meta vormen een veel complexere puzzel, ook problemen als fake news en fraude zijn erg belangrijk. En bovendien zijn sociale media een infrastructuur waarvan de gebruikers de inhoud bepalen. Bedrijven moeten dat monitoren, maar het blijft allemaal heel onvoorspelbaar en grillig.’

Dat neemt niet weg dat er een aantal voorbeelden zijn van tools waarmee Meta het mentaal welzijn van jongeren misschien wel beschadigt. Vandenbosch denkt aan het duidelijk aangeven van het aantal likes dat berichten krijgen via pushmeldingen. Of aan het automatische gebruik van beautyfilters, waardoor mensen op een foto, bijvoorbeeld, een meer egale huid of dikkere lippen krijgen. ‘We weten dat zo’n onrealistisch schoonheidsideaal jongeren ongelukkig maakt’, zegt Vandenbosch. ‘Daar zijn ondertussen genoeg studies over verschenen, die ook allemaal publiek bekend zijn. Sommige bedrijven negeren die conclusies en weigeren daar iets aan te veranderen. Ik begrijp dat overheden dan juridische stappen zetten tegen dat bedrijf. Want een andere strategie lijkt niet te werken.’ Ook eenvoudigere regels worden geschonden. De leeftijdsgrens voor zijn sites is dertien jaar, maar Meta weet al te goed dat jongere kinderen een profiel aanmaken. Echte controle bestaat niet.

Vorig jaar werd in Europa de Digital Services Act van kracht, die digitale platformen als Facebook en Instagram moet reguleren. ‘Grote bedrijven als Meta worden verplicht systeemrisico’s in kaart te brengen en daar maatregelen tegen te nemen’, legt Eva Lievens uit, professor aan de UGent, gespecialiseerd in technologie en recht. ‘Bezorgdheden over het effect op jongeren van bijvoorbeeld eindeloos doorscrollen of neerwaartse spiralen van schadelijke berichten, zullen daar waarschijnlijk bij horen. De Europese Commissie zal een belangrijke rol spelen in de handhaving.’

Doemscrollen

Onze samenleving kijkt vandaag helemaal anders naar sigaretten dan zelfs maar enkele decennia geleden. We weten er ook veel meer over. Zal met sociale media hetzelfde gebeuren? Annelien Smets denkt van wel. ‘Zowel gewone gebruikers als regulerende overheden zijn een beetje overspoeld door de kracht van techbedrijven. Over dertig jaar zullen we waarschijnlijk anders denken over de manier waarop het bedrijfsmodel van Meta werkt. Vergeleken met tien jaar geleden zijn we vandaag ook al veel voorzichtiger met het afgeven van data, zoals foto’s.’

De evolutie is ingezet, mensen gaan bewuster om met sociale media. Alleen geldt dat niet per se voor jongeren, die nog een leercurve door moeten. ‘Dat is een paradox’, vertelt Vandenbosch. ‘Jongeren scoren best goed op mediawijsheid. Ze zijn alleen niet altijd in staat om die kennis toe te passen. Ze weten bijvoorbeeld dat het niet verstandig is om online te gaan scrollen als je je al slecht voelt, en toch blijven sommige jongeren dat doen. Op zulke momenten gaan ze zich daardoor alleen maar slechter voelen.’