Hoe schadelijk is TikTok voor ons brein? ‘We kunnen ons niet meer op één ding concentreren’

Wat zijn de gevaren van TikTok? En brengt het populaire socialemediaplatform de hersenen van jongeren schade toe? Communicatiewetenschapper Anne-Linda Camerini legt uit waar ouders op kunnen letten.

Kinderen sterven door gevaarlijke TikTok-challenges, politieke partijen gebruiken de app voor campagnes, en er wordt via het platform opgeroepen tot een ‘nationale verkrachtingsdag’. Valt er ook iets positiefs te zeggen over TikTok?

Anne-Linda Camerini: Al die zaken zijn natuurlijk problematisch, maar dat wil niet zeggen dat de app per se slecht is. Er is een enorme variëteit aan inhoud. TikTok is een soort mini-tv met de gebruikers zelf als regisseurs. Je kunt bijvoorbeeld korte muziek- en dansvideo’s opnemen, ze daarna bewerken en delen met anderen. Dat is inspirerend, creatief en stimuleert sociale interactie.

U hebt zelf twee kinderen. Mogen zij TikTok gebruiken?

Camerini: Nee, daarvoor zijn ze nog te jong. Mijn zoon is elf en mijn dochter negen. Omdat er geen ouderlijke controle mogelijk is, vind ik het te riskant. Ze delen een oude gsm die ze kunnen gebruiken om mij of mijn man te bereiken als ze op stap zijn. Ik vergelijk een smartphone vaak met een racewagen: ik zou mijn kind ook niet met een Ferrari laten rijden als het net zijn rijbewijs heeft behaald.

Surfen uw kinderen dan nooit op het internet?

Camerini: Jawel, maar alleen thuis op de laptop, in ons bijzijn. Ze kijken dus ook YouTube-video’s of zoeken specifieke info op.

Weten uw kinderen al wat TikTok is?

Camerini: Natuurlijk. Andere kinderen gebruiken wel smartphones en bekijken TikTok-video’s op de speelplaats. Oudere meisjes vroegen al aan mijn dochter of ze mee wilde doen aan een dans-challenge.

Wat vond u daarvan?

Camerini: Onze kinderen moeten dat soort dingen eerst aan ons vragen. Ik herinner ze er altijd aan dat zulke video’s voor altijd online blijven staan. Ze moeten er dus voor zorgen dat ze niets beschamends doen of niet te schaars gekleed zijn.

Kennen de meeste ouders TikTok of hebben ze er alleen maar over gehoord?

Camerini: Jongere ouders kennen TikTok beter dan oudere. Dat komt doordat ze sociale media zelf meer gebruiken, soms ook voor het werk. Maar het heeft niet alleen met leeftijd te maken, het gaat vooral om houding en interesse. Er zijn oudere moeders die samen met hun dochters video’s opnemen. Mijn dochter heeft het mij ook eens gevraagd, maar ik heb toen heel stellig nee gezegd.

Zelfdiagnose via TikTok: ‘Veel van die video’s bevatten ronduit onjuiste informatie’

TikTok-video’s duren maar 15 tot 60 seconden. Wat doen zulke korte fragmenten met onze hersenen?

Camerini: Die voortdurende reeks van korte prikkels vraagt veel van onze hersenen. We hebben een fragment nog niet eens kunnen verwerken en we krijgen al een nieuw te zien. Op lange termijn vergeten we hoe we ons op één ding moeten concentreren. Dat is vooral problematisch op jonge leeftijd, want dan oefenen de hersenen voor het eerst om zich langere tijd op iets te concentreren. En dat kan voor blijvende problemen zorgen op school.

TikTok bestaat pas sinds 2018, dus het is een relatief jong platform. Wat hebben psychologen en hersenonderzoekers al ontdekt over de gevolgen van de app?

Camerini: Niet veel, omdat wij als onderzoekers geen toegang hebben tot de gegevens van TikTok. Alle deuren zijn dicht. De weinige studies die we kunnen raadplegen komen uit China en zijn dus niet toepasbaar op onze cultuur. Uit onderzoek naar sociale media in het algemeen weten we wel dat ze positieve effecten kunnen hebben op het welzijn van kinderen en jongeren. Voor velen is het gewoon entertainment, een leuk tijdverdrijf. Maar we zien ook negatieve effecten.

Zoals?

Camerini: Kinderen en jongeren gaan zich met anderen vergelijken en kunnen daar onzeker van worden. Ze zijn bijvoorbeeld niet zo slank en zelfverzekerd als het meisje in de video, en dat kan sociale angsten veroorzaken. Er zijn zelfs jongeren die niet meer buitenkomen omdat ze denken dat ze niet voldoen aan bepaalde sociale normen.

TikTok werkt met algoritmes. Alles wat je te zien krijgt is sterk gepersonaliseerd. Is dat problematisch?

Camerini: In feite wel. Algoritmes kunnen gebruikers verleiden om langer en vaker op een platform te blijven. Met verslaving tot gevolg.

TikTok is dus verslavend?

Camerini: Zeker. Als onze interesses voortdurend worden gevoed en we iets steeds meer gebruiken, raken onze hersenen daaraan gewend en verlangen ze naar meer. Het verbaasde mij niet dat de Europese Commissie protesteerde toen TikTok in Spanje en Frankrijk een nieuwe ontwikkeling op de markt wilde brengen. Gebruikers zouden beloond worden met digitale munten naarmate ze de app meer gebruikten. Met die munten zouden ze dan kunnen shoppen bij Amazon.

Waarom raken kinderen sneller verslaafd?

Camerini: Hun hersenen zijn zich nog aan het ontwikkelen. Dat verloopt bij iedereen verschillend. Het onderste deel, waar onze emoties ontstaan, ontwikkelt zich sneller dan de prefrontale cortex, die voor onze zelfcontrole zorgt. Bij kinderen en jongeren is het mechanisme dat zorgt voor kritische zelfreflectie nog niet volledig ontwikkeld. Ze kunnen nog niet zeggen: ‘Hier stop ik. Het is leuk, maar het is niet meer goed voor mij.’ Je kunt het vergelijken met kinderen die in een zwembad spelen en niet merken dat ze het koud hebben terwijl hun lippen al blauw zijn.

Zijn er verschillen tussen jongens en meisjes?

Camerini: Volgens onderzoek doen meisjes iets meer aan zelfreflectie. Ze geven ook sneller dingen toe en merken negatieve gevolgen eerder op dan jongens.

Op welke signalen moeten ouders letten?

Camerini: Die zijn bij TikTok niet anders dan bij andere platformen. Als ouders bijvoorbeeld merken dat de sociale relaties of schoolprestaties van hun kind lijden onder intensief gebruik van sociale media, moeten ze waakzaam zijn. Slecht slapen of constante irritatie zijn ook belangrijke signalen.

Veel ouders verbieden dan sociale media om weer controle te krijgen over de situatie.

Camerini: Ik vind onderhandelen beter dan verbieden. Zeker bij jongeren, die steeds zelfstandiger beslissingen moeten nemen. Ze leren daardoor ook niet bewust omgaan met sociale media, die ondertussen deel zijn geworden van ons leven. Het is wel zinvol om zelf te onderzoeken wat TikTok is en met de jongeren te onderhandelen hoe ze er verder mee moeten omgaan. Soms helpt het ook om erop te letten hoe vaak ze hun gsm gebruiken en dan te bekijken hoe ze die vrije tijd nuttig kunnen invullen. Bijvoorbeeld met sport, uitstapjes of door af te spreken met vrienden.

Sommige gezinnen spreken een maximumtijd af om sociale media te gebruiken. Is dat een goed idee?

Camerini: Tijdbeheer is meestal zinvol, vooral in combinatie met concrete afspraken. Niet voor het slapengaan of alleen na het huiswerk kunnen goede afspraken zijn.

Op welke manier kunnen scholen kinderen leren omgaan met sociale media?

Camerini: Kinderen brengen daar veel tijd door. Ze kunnen er in groep discussiëren en kritisch nadenken. Niet alle kinderen leren thuis hoe ze moeten omgaan met sociale media en dus moeten scholen daarop inspelen. We horen vaak van scholen dat dit niet in het leerplan staat en er niet genoeg personeel is. Maar ze kunnen bijvoorbeeld wel een ‘digitaal pact’ sluiten.

Wat bedoelt u daarmee?

Camerini: Afspraken maken om in de klas bijvoorbeeld een bepaalde app niet te gebruiken. Zo’n gemeenschappelijke beslissing is helemaal anders dan een verbod. Zulke afspraken kun je natuurlijk ook maken met vrienden of familie.

Hoeveel tijd zou een veertienjarige per dag online mogen doorbrengen?

Camerini: Ik weet dat ouders graag een vast aantal uren zouden horen. Maar dat vind ik onzin omdat elk kind anders is. Dat geldt ook voor hun behoefte aan slaap, beweging en voeding. Het ene kind bereikt de prikkeldrempel al na een halfuur, het andere heeft na twee uur nog geen problemen. Ouders moeten dat kunnen aanvoelen bij hun kind. Los daarvan zegt de duur nog niets over de inhoud die ze te zien krijgen.

Hebben ouders invloed op die inhoud? Je kunt toch niet constant over de schouder meekijken?

Camerini: Onderzoek toont aan dat actieve bemiddeling tussen ouder en kind werkt. Het is dus belangrijk om met je kind in gesprek te gaan en uit te leggen hoe sociale media en hun algoritmes werken. Ze moeten begrijpen dat TikTok een truc gebruikt om ze langer in de app te houden. Je kunt het vergelijken met chocolade. Ze weten wat je lekker vindt en daarom geven ze er meer van. Ouders kunnen hun kinderen altijd vragen om te praten over wat ze gezien hebben en wat hen heeft aangegrepen of geïrriteerd. Misschien ontdekken ze samen andere platformen en leren ze dat er meer is dan TikTok alleen.

Kunnen ouders hun kinderen ook doelgericht zelfcontrole aanleren?

Camerini: Hersenen hebben gewoon tijd nodig om te groeien. Dat is ook zo bij andere alledaagse zaken. Op een bepaald moment moeten we bijvoorbeeld onze kinderen niet meer aansporen om bij het skateboarden een helm te dragen. Ze begrijpen dan waarom dat belangrijk is.

In het verkeer zijn er natuurlijk verkeersregels. TikTok is zo goed als ongereguleerd.

Camerini: Dat vind ik ook problematisch. Het bedrijf moet dringend werk maken van zijn monitoring zodat gevaarlijke challenges of gewelddadige inhoud ten minste niet voor elke leeftijd toegankelijk zijn. De minimumleeftijd voor een TikTok-account is twaalf jaar. Zolang er niet beter gefilterd wordt, zou ik die leeftijd verhogen naar zestien jaar. Dat is ook zo bij films. En dat heeft een reden.