Fake news in Europa: ‘80 procent van de desinformatie die hier circuleert komt uit Rusland’

Hoe kun je desinformatie ­bestrijden? ‘Verdedig de rechtsstaat én versterk de traditionele media’, zegt de Tsjechische expert Jakub Kalenský.

Toen Finland aankondigde dat het lid wilde worden van de NAVO, lanceerde Rusland in een poging om dat te verhinderen een desinformatiecampagne. ‘De NAVO zal je niet opslaan’, luidde de tekst. Het was een boodschap die bij de Finnen hoogstens wenkbrauwen deed fronsen. ‘Dat had natuurlijk “De NAVO zal je niet redden” moeten zijn’, zegt desinformatie-expert Jakub Kalenský terwijl hij een lach onderdrukt. ‘In plaats van het Finse woord voor “redden” werd een homoniem gebruikt dat “opslaan” betekent.

Rusland worstelt wel vaker met vreemde talen. Dat zorgt ervoor dat sommige desinformatiecampagnes ongeloofwaardig overkomen en dus hun effect missen.’

Voorlopig dan toch, want de snelle ontwikkeling van artificiële intelligentie (AI) zou daar wel eens verandering in kunnen brengen. Tot nu lijkt dat goed mee te vallen. ‘Hoewel er sinds 2017 sterk gewaarschuwd wordt voor het gebruik van deepfakes in desinformatiecampagnes, zijn de voorbeelden waarop dat in Europa succesvol toegepast is op de vingers van één hand te tellen’, zegt Kalenský. ‘Ik wil het gevaar van AI niet minimaliseren, maar we moeten in het achterhoofd houden dat AI slechts een van de vele tools is om informatie mee te manipuleren.’

Daarom is het volgens u niet verstandig om, in de strijd tegen desinformatie, sterk te focussen op AI?

Jakub Kalenský: Dat klopt. Zowat elke technologische evolutie – van de drukpers tot sociale media – bracht nieuwe manieren met zich mee om desinformatie te verspreiden. Daartegenover staat dat de actoren daarachter wel vrij stabiel zijn gebleven. Het lijkt me dus zinvoller om op hen te focussen, in plaats van op de tools die ze gebruiken. Jack the Ripper had men ook niet uitgeschakeld door messen te verbieden.

Wie zijn die actoren?

Kalenský: Volgens onderzoek van de universiteit van Princeton valt 60 procent van alle desinformatiecampagnes wereldwijd terug te brengen tot Rusland. Maar het aandeel Russische desinformatie in Europa is nóg groter. Frans onderzoek uit 2018 schrijft maar liefst 80 procent van de desinformatie die in Europa circuleert toe aan Rusland.

Andere actoren zijn vaak afhankelijk van de bevolkingssamenstelling. In landen waar relatief veel migranten uit het Midden-Oosten leven, zien we vaak desinformatie opduiken van Daesh (het Arabische acroniem voor Islamitische Staat, nvdr). In landen waar Chinezen naar uitwijken, zie je dan weer dat desinformatie uit China een grotere rol speelt.

Wat maakt België specifiek kwetsbaar voor desinformatie?

Kalenský: Mocht ik voor de Russische ambassade werken en desinformatiecampagnes uitwerken voor België, dan zou ik inhaken op bestaande breuklijnen. De meningsverschillen over een mogelijke staatshervorming kunnen in dat opzicht interessant zijn, maar ook het migratiedebat. Men zou de terroristische aanslagen van 2016 in Brussel kunnen gebruiken als uitgangspunt om een narratief te creëren over hoe België zijn migranten niet onder controle heeft.

Sommige mensen zijn daar nu al van overtuigd.

Kalenský: En op die manier vormt desinformatie een bedreiging voor de democratie die – zoals de Amerikaanse historicus Timothy Snyder het stelt – sterk afhankelijk is van de rechtsstaat. Er is geen democratie mogelijk zonder rechtsstaat, en een rechtsstaat is sterk afhankelijk van het feit dat je zoiets als een objectieve waarheid hebt.

Legt u dat eens uit?

Kalenský: Stel dat we in een geschil terechtkomen, dan kunnen we daarmee naar de rechtbank. Jij hebt jouw versie van de feiten en ik heb de mijne. Dat betekent dat een van ons liegt, of dat de objectieve waarheid ergens in het midden ligt. Dat is dan aan een rechter om te bepalen.

Maar stel dat je geen objectieve waarheid hebt, dan heb je dus ook geen rechtsstaat meer. Dan heb je alleen de heerschappij van de sterkste, iets wat eigen is aan dictaturen en autocratieën en wat we in een democratie proberen te vermijden. Wil je de democratie beschermen, dan moet je ook de objectieve waarheid beschermen.

U stond dan vast achter de beslissing dat bepaalde Russische staatsmedia, zoals RT (vroeger Russia Today) en Sputnik na de Russische inval in Oekraïne geblokkeerd werden binnen de Europese Unie.

Kalenský: Absoluut, daar pleitte ik zelfs al langer voor.

Nochtans maakte onder andere het College voor de Rechten van de Mens in Nederland zich zorgen over de proportionaliteit van dat algehele verbod. Zij vonden het een verregaande inbreuk op de vrijheid van meningsuiting.

Kalenský: Hoe sterk we ook inzetten op de detectie van desinformatie, zolang we de bron ervan niet aanpakken, zullen die berichten blijven circuleren en zullen mensen er slachtoffer van blijven worden. We krijgen ook alleen maar zuiver water uit de kraan omdat we er streng op toezien dat niets of niemand onze watervoorziening besmet.

In Oekraïne beseffen ze al langer dat heel wat Russische journalisten geen deel zijn van de media, maar van het leger. Rusland is daar trouwens best transparant over. In 2016 mochten verschillende Russische journalisten van hun minister van Defensie een medaille in ontvangst nemen – niet voor hun journalistiek werk, maar voor hun deelname aan de militaire operatie in Syrië. Hetzelfde gebeurde vorig jaar na de Russische inval in Oekraïne. Als we geen Russische soldaten met Kalasjnikovs in onze straten tolereren, is er ook geen reden om Russische soldaten met een toetsenbord in onze digitale ruimte toe te laten.

ChatGPT: superverspreider van desinformatie?

Kan desinformatie ons ook rechtstreeks schade toebrengen?

Kalenský: Absoluut, het kan zelfs levensgevaarlijk zijn. Rusland is er dankzij de desinformatiecampagne over de ‘little green men’ (gemaskerde soldaten in ongemarkeerde uniformen die vlak voor en tijdens de annexatie van de Krim actief waren en die pas maanden later door Rusland uitgestuurd bleken te zijn, nvdr) in geslaagd om de Krim te annexeren zonder dat het Westen iets noemenswaardigs gedaan heeft om dat te voorkomen. In de Verenigde Staten opende een man het vuur in een pizzarestaurant omdat die ervan overtuigd was dat het een rol speelde in een netwerk van pedofielen (pizzagate, nvdr). Een recenter voorbeeld is de covidpandemie. Niemand weet hoeveel levens de desinformatie over covid-19 en vaccins gekost heeft.

Toch krijgt desinformatie niet in alle landen even makkelijk voet aan de grond. Hoe valt dat te verklaren?

Kalenský: De Baltische landen, die in de vuurlinie liggen van Rusland, deinzen er niet voor terug om meteen juridische instrumenten in te zetten tegen desinformatie, smaad, laster, het aanzetten tot haat of geweld en het ondermijnen van de democratische rechtsstaat. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft daar overigens ook groen licht voor gegeven.

In Noord-Europese landen zoals Zweden, Finland en Denemarken, zien we dan weer een hele andere aanpak. Zij zetten sterk in op mediageletterdheid en hebben sterke instituties die niet zwichten voor politieke druk. Dat schept vertrouwen bij de bevolking. Het is een proces van lange adem, maar het loont wel. We zien dat die landen aanzienlijk minder gepolariseerd zijn dan de rest van Europa.

Voor andere landen zal een combinatie van die maatregelen gehanteerd moeten worden, maar dat is een proces van vallen en opstaan. Het is vooral belangrijk om bruggen te bouwen binnen de bevolking en de breuklijnen niet te verdiepen. Daar bestaat geen blauwdruk voor.

Waar kan dan wel meer op ingezet worden?

Kalenský: Dat hangt af van wat we willen bereiken, al geloof ik wel dat alles begint met het beter documenteren van wat er gebeurt. We hebben een goed beeld van welke verhalen Rusland verspreidt, maar we hebben geen idee hoeveel desinformatie er circuleert: hoeveel desinformatiekanalen er zijn, hoeveel berichten daarmee verspreid worden en hoeveel mensen daarmee in contact komen. We weten niet of het probleem toeneemt of afneemt. Dat is problematisch.

Maar we kunnen ook inzetten op bewustwording en mediawijsheid, de polarisatie aanpakken, en de sociale én traditionele media versterken. Heel wat media hebben bespaard op lokale berichtgeving en buitenlandse correspondenten, en laat dat nu net twee niveaus zijn waarin Rusland uitblinkt. Journalisten moeten grondig werken en niet klakkeloos herhalen wat politici zeggen. Poetin is een berucht leugenaar en zijn uitspraken moeten daarin gekaderd worden.

Ten slotte kunnen we verspreiders van desinformatie strenger aanpakken. De bestaande wetten die laster, smaad en het aanzetten tot haat en geweld tegengaan, moeten vaker toegepast worden. Als iemand zegt dat migranten gevaarlijk ongedierte zijn die vrouwen verkrachten en de witte bevolking uitmoorden, dan is dat geen vrijheid van meningsuiting maar aanzetten tot haat. Desinformatiecampagnes die ontworpen zijn om het leven of de gezondheid van mensen, economieën of democratieën te schaden, zouden we niet mogen tolereren. We hebben bijkomende sancties nodig die in verhouding staan tot de overtreding.

Met de nieuwe Digital Services Act (DSA) dwingt Europa bedrijven om hun verantwoordelijkheid te nemen en desinformatie gericht aan te pakken.

Kalenský: En dat is een goede zaak, alleen is het voor politici best makkelijk om die verantwoordelijkheid bij de socialemediaplatformen te leggen terwijl daar slechts een deel van de desinformatie circuleert. De DSA mag dus niet afleiden van de andere maatregelen die nodig zijn om desinformatie te stoppen.

Wat heeft u het meest verbaasd sinds u intensief werkt op desinformatie?

Kalenský: Twee dingen. Het eerste is misschien een beetje saai, maar ik zal eindigen met iets grappigs. Ik sta nog altijd te kijken van de waanzinnige omvang van het Russische desinformatie-ecosysteem. Naast de sociale media omvat het ook de staatsmedia, het militaire en veiligheidsapparaat, de ambassades, honderden proxywebsites en duizenden vertegenwoordigers, waarvan sommigen betaald worden en anderen gewoon onwetende maar nuttige idioten zijn. Een aantal jaren geleden, toen ik voor de East StratCom Task Force werkte, documenteerden we meer dan 17.000 gevallen van pro-Kremlindesinformatie. Ik zie meer dan de gemiddelde burger, maar ik besef dat dat nog altijd slechts het topje van de ijsberg is.

Bang voor artificiële intelligentie? Werk aan uw EQ

Maar het is dus soms ook grappig?

Kalenský: In Tsjechië circuleerde een tijd een verhaal over hoe Duitsland alles in het werk stelde om de noden van migranten in te vullen. Niet alleen op financieel, maar ook op seksueel vlak. Daarom werden er sekswerkers voor hen betaald. Omdat Duitse prostituees te duur waren, werden er Tsjechische vrouwen ingeschakeld. Eenmaal terug in Tsjechië, verspreidden ze er de soa’s die ze van de migranten in Duitsland hadden opgelopen. Dat alles zou een uitgekiend plan zijn geweest van Angela Merkel om Tsjechië te straffen omdat het de migratiequota niet aanvaard had in Brussel.

Dat verhaal bracht zo veel elementen samen, zoals anti-Duitse sentimenten en de angst voor migranten, dat het getuigt van een grote creativiteit. Sommige mensen beleven ongetwijfeld ook ontzettend veel plezier met dat soort verhalen te verzinnen.