Na het oorlogje met de EU: ‘Fake news’ gaat breder dan het X van Elon Musk

Elon Musk en Europees Commissaris Thierry Breton vechten een profileringsoorlogje uit over vrijheid van meningsuiting en fake news op X, het vroegere Twitter. Maar het probleem met desinformatie beperkt zich niet tot één platform.

Op 12 augustus publiceerde Thierry Breton, binnen de Europese Commissie bevoegd voor de Interne Markt, een openbare brief aan Elon Musk, die sinds zijn aankoop van Twitter het uithangbord is van het sociale netwerk dat hij meteen omdoopte tot ‘X’. Breton herinnerde Musk nogmaals aan de verplichtingen die de Europese Digital Service Act (DSA) oplegt aan grote onlineplatformen zoals X. In het bijzonder verwees hij naar twee recente gebeurtenissen: de antimigratierellen in het Verenigd Koninkrijk en een exclusief ‘interview’ op X met de Amerikaanse presidentskandidaat Donald Trump, dat Musk hoogstpersoonlijk verzorgde.

De Europese Commissie voert al langer een onderzoek naar de verspreiding van schadelijke en illegale inhoud op X, maar de recente demarche van Breton was een soloslim, niet doorgesproken met de Commissie. Musk zelf leek niet echt onder de indruk. Hij reageerde met een meme die, in de meest beleefde vertaling, zoveel betekent als ‘loop naar de pomp’.

Trans dochter

Musk kocht Twitter naar eigen zeggen om van het sociale medium het ‘wereldwijde dorpsplein’ te maken, een bastion voor de vrijheid van meningsuiting. Allerlei figuren die in het verleden hun profiel op Twitter geschorst zagen door extremistische of opruiende berichten, kregen opnieuw toegang tot het platform. Moderatieteams werden sterk ingeperkt.

Critici van Musk wijzen erop dat zijn hoogdravende discours over vrije meningsuiting niet bijzonder consequent is. De voorbije jaren boog X als een knipmes toen landen als Turkije en India eisten dat bepaalde berichten op het platform gecensureerd zouden worden. En al wie vandaag op X het woord ‘cisgender’ gebruikt – een wetenschappelijke term voor de situatie waarbij iemands genderidentiteit correspondeert met diens geboortegeslacht – wordt bestraft met ‘beperkte zichtbaarheid’ wegens ‘een mogelijke schending van de regels van X voor haatdragend gedrag’. Niet toevallig heeft Musk een dochter die trans is en beschouwt hij ‘cisgender’ als een scheldwoord.

Rellen in Engeland

Is de focus van Breton op X terecht? De Eurocommissaris verwees in zijn brief naar de recente rellen in het Verenigd Koninkrijk, waarbij extreemrechtse betogers moskeeën, asielcentra en politieagenten aanvielen. Dat gebeurde na een steekpartij op een kinderdansfeest in Southport waarbij drie kinderen het leven lieten. Het verhaal circuleerde aanvankelijk dat de moordenaar een ‘islamitische asielzoeker’ zou zijn geweest, waarbij zelfs een naam werd genoemd: Ali Al-Shakati. Alleen bleek de dader uiteindelijk een in Cardiff geboren 17-jarige met christelijke Rwandese ouders die helemaal anders heette.

En ja: het lijkt inderdaad zo dat het verhaal over de verzonnen dader zijn oorsprong had op X. Bernadette Spofforth, een Britse influencer die populariteit verzamelde met complottheorieën over corona, verspreidde als eerste de fictieve naam van de vermeende verdachte in een tweet, inclusief de verzonnen details dat het zou gaan om een ‘asielzoeker die per boot naar het Verenigd Koninkrijk was gekomen’. Spofforth, die recent zelfs opgepakt werd voor haar rol in de verspreiding van misleidende berichten, beweert dat ze de informatie had gekregen van ‘iemand uit de buurt’. Zelf verwijderde ze haar foute bericht al na een uur, maar op dat moment was het broodjeaapverhaal al breed opgepikt door grotere X-influencers zoals Andrew Tate en Tommy Robinson.

Een belangrijke rol in de verspreiding van het nepnieuws was ook weggelegd voor de website Channel 3 Now, een commerciële clickbaitsite die graag inspeelt op breaking news en zich specialiseert in verhalen over misdaad – denk aan gruwelijke moorden en schietpartijen. Channel 3 Now schreef een stuk over ‘Ali Al-Shakati’ als dader van de steekpartij dat breed gedeeld werd op X.

Ook Musk zelf gooide in de dagen nadien nog wat olie op het vuur, door zijn verontwaardiging uit te drukken over de strenge straffen voor opgepakte relschoppers. Daarbij deelde hij een vervalste titel van een krantenartikel waarin stond dat de Britse overheid ‘detentiekampen op de Falklandeilanden’ voor de relschoppers zou bouwen. Dat was compleet verzonnen.

Mickey met machinegeweer

Dus ja, X speelde zeker een rol in het ontstaan van de rellen in het Verenigd Koninkrijk. Maar alle nepnieuws dat er circuleerde, deed dat ook al snel op de rest van het internet en andere socialemediaplatformen. Het is ook bijzonder moeilijk om een oorzakelijk verband aan te tonen tussen één fake of opruiende tweet en daadwerkelijke rellen op straat. De concrete organisatie van de Britse protesten die ontaardden in geweld en brandstichting, circuleerde trouwens niet zozeer op X, maar eerder in lokale actiegroepen op de berichtenservice Telegram.

Hetzelfde geldt voor de andere case in de brief van Breton: een aangekondigd interview tussen Elon Musk en Donald Trump, dat inmiddels heeft plaatsgevonden. Dat het een fontein van desinformatie zou worden, was niet slecht voorvoeld: de Amerikaanse nieuwszender CNN turfde achteraf maar liefst 20 leugens van Trump. Maar geen daarvan was nieuw of had Trump nog niet eerder verteld op andere platformen, inclusief in interviews met journalisten.

Nog recenter ontstond er ook ophef over de AI-chatbot Grok, die eveneens behoort tot het X-imperium van Musk. Een nieuwe bètaversie van Grok omvat nu ook een beeldgenerator, die op basis van beschrijvingen AI-plaatjes kan vervaardigen. Normaal gezien beschikken dergelijke AI-tools over ‘vangrails’ die ervoor zorgen dat er geen auteursrechtelijk beschermd materiaal geplagieerd wordt en geen aanstootgevende inhoud gecreëerd – bloederige, pornografische of racistische beelden bijvoorbeeld. Maar met Grok kon je zonder al te veel moeite beelden maken van, pakweg, Mickey Mouse die met een aanvalsgeweer een bloedbad aanricht. Ook hier is het gebrek aan ‘vangrails’ echter niet beperkt tot de AI-tools waar Musk iets mee te maken heeft. In de race naar het snelste en beste AI-product worden al enkele jaren chatbots en beeldgeneratoren losgelaten op de consument die nog allerlei onverantwoorde mankementen vertonen.

Blindstaren

Het fenomeen van desinformatie is niet gebonden aan een bepaald platform. Het loopt over van de echte wereld naar de digitale en weer terug. TikTok, Telegram, Discord en andere kleinere sociale netwerken spelen evengoed een rol. Meta, het moederbedrijf van Facebook en Instagram, worstelt al jaren met advertenties die oplichtingspogingen en zelfs Russische desinformatieoperaties in de smartphones van nietsvermoedende gebruikers pushen. We mogen ons dus niet blindstaren op de figuur van Elon Musk, die met zijn grove tweets en bravado over ‘vrijheid van meningsuiting’ hoog van de toren blaast. Zelfs al zijn er bij X onder Musk heel wat steekjes los, het blijft slechts een knoop in bredere informatienetwerken, zowel online als offline.