De documentaire Woord X Macht X Strijd balt in vijftig minuten de intellectuele erfenis van sociolinguïst Jan Blommaert, een van de scherpste progressieve academici van zijn tijd.
De macht van taal en de taal van de macht: het was het stokpaardje van de wereldvermaarde sociolinguïst Jan Blommaert. Bij het begin van de documentaire Woord X Macht X Strijd stelt hij indringend de vraag: ‘Wiens woord is dat?’ De film is zijn intellectuele testament, opgemaakt in de laatste maanden voor zijn dood op 7 januari 2021. Zijn woorden zweven boven filmische beelden van een nachtelijke vakbondsactie, vol rook, vuur en rode hesjes. ‘Werkgever’ en ‘werknemer’ zijn misleidende termen, zegt Blommaert, want het is net andersom: de ‘werknemer’ geeft toch zijn arbeid aan de ‘werkgever’? Ook in de term ‘loonlasten’ (‘Voor wie is loon een last?’) ziet hij een bewijs dat wie de taal domineert, ook het denken en doen van de samenleving bepaalt. Verder hamert hij in de film op de plicht tot onafhankelijkheid, ‘zelfs dissidentie’, die de academicus heeft. En hij blijft herhalen dat het de werkelijke opdracht van de universiteitsprofessor is om intellectuelen te vormen: ‘Het afleveren van een diploma is volstrekt triviaal.’
Mocht Jan vandaag nog leven, dan stond hij puin te ruimen in Pepinster.
De film kwam op een bijzondere manier tot stand, vertelt maker Pieter De Vos van productiehuis Docwerkers. EPO-uitgever Thomas Blommaert en cultuurwetenschapper Ico Maly, collega van Blommaert aan Tilburg University, kwamen bij hem aankloppen omdat ze iets wilden doen voor hun terminaal zieke vriend. ‘Hun vraag was: “We denken aan een film, maar hebben geen geld. Willen jullie dat doen?” (lacht) Wij hebben zonder nadenken “ja” gezegd. Jan heeft voor zo veel mensen iets betekend. Hij is zo invloedrijk geweest, in zijn vakgebied en in de publieke opinie. Mijn mailbox zit vol van verhalen van mensen die zeggen dat ze zijn geworden wie ze zijn of dat ze hun beroep uitoefenen dankzij Jan.’
Jan Blommaert leed aan een pijnlijke kanker in de keel. Toch is hij in de documentaire strijdbaar als vanouds.
Pieter De Vos: We hebben de opnames nochtans enkele keren moeten uitstellen omdat hij te ziek was. We wisten helemaal niet of het zou lukken om hem één of twee dagen in de studio te krijgen. Maar Jan heeft zich helemaal gegeven. Ons plan voor een film van vijftien minuten lag al snel aan diggelen. We beseften meteen dat er in de zeven uren tape veel meer zat. Zowel hij als wij wilden geen ‘verfilmd cv’, zoals hij het noemde. We wilden heel dicht bij hem blijven, en tegelijk boven hem uitstijgen. Dat is gelukt. Woord X Macht X Strijd toont een academicus die gekozen heeft om zich niet op te sluiten in de ivoren toren, maar zich met 300 kilometer per uur heeft gesmeten. In de samenleving als opiniemaker, aan de universiteit als internationaal topacademicus, en als immens gedreven professor die zijn studenten vormde.
Hij was ook een indrukwekkende verschijning op vakbondsacties en aan stakingswachten. Vrij uniek voor een professor.
De Vos: Mocht Jan vandaag nog leven, dan stond hij puin te ruimen in Pepinster. De beelden waar u naar verwijst, zijn van de algemene staking in december 2014. Ik heb ze gefilmd in de haven van Antwerpen. Jan kwam daar om vijf uur ’s ochtends aan in een witte bestelwagen. In zijn lange, dikke regenjas en met een gigantische berenmuts op zijn hoofd heeft hij, in de stromende regen en bijtende kou, de havenarbeiders toegesproken. Ze hingen aan zijn lippen, niemand kon geloven dat hij een professor was. Jan koppelde altijd actie aan zijn denken. Hij analyseerde hoe mensen genaaid en gediscrimineerd en uitgebuit worden, en formuleerde in één beweging hoe we ons ertegen kunnen verzetten.
Die strijdvaardigheid bleek ook in het racismedebat dat volgde op de eerste Zwarte Zondag, de doorbraak van het Vlaams Blok op 24 november 1991.
De Vos: Als je naar die beelden kijkt, besef je echt wat een bad ass turboprof Jan was. Samen met taalkundeprofessor Jef Verschueren was hij aangezocht om het migrantenbeleid onder de loep te nemen. Ze zegden toe omdat ze aanvankelijk de Koninklijk Commissaris voor het Migrantenbeleid Paula D’Hondt steunden, omdat ze wilden helpen het racisme te bekampen. Tot hun verrassing kwamen ze tot de conclusie dat racisme en discriminatie in het beleid ingebakken zitten. Dat hebben ze ook met zo veel woorden gezegd.
Waarop hij te horen kreeg: ‘Nooit zult u nog werk vinden in België.’
De Vos: Zijn vrouw Pika heeft ons verteld hoe zwaar dat voor hen was. Je moet het maar doen als jonge academicus: een jarenlang contract, en dus inkomen, met de overheid opblazen. Rechts klaagt vandaag veel over de cancel culture, maar wie wordt echt gecanceld? Het zijn de Youssef Kobo’s en Rachida Lamrabets van deze wereld. En dertig jaar geleden ook Jan, toen hij waarschuwde voor extreemrechts. Hij legde toen de vinger op een wonde die vandaag nog altijd bestaat. Als we niet opletten stevenen we opnieuw af op een gitzwarte zondag in 2024. Het straffe is dat Jan daar niet bitter van is geworden. Zoals hij in de film zegt, is een schoon geweten onbetaalbaar. Dat is een rode draad in de film: niets van wat Jan deed, was vrijblijvend. Hij durfde, altijd gefundeerd, scherp stelling in te nemen in de kwesties die ertoe doen. En hij heeft zo vaak gelijk gekregen.
Geeft u eens een voorbeeld?
De Vos: Onlangs zag ik een advertentie van de Open VLD met daarop een foto van Vlaams minister Bart Somers en de quote: ‘Het integratiebeleid is nog te veel een hangmatbeleid.’ Niemand kijkt daarvan op, terwijl het gaat over mensen met onvervreemdbare rechten – tenzij ze een andere kleur hebben, blijkbaar. Dat is wat Jan bedoelde toen hij zei dat het VB geniaal is in het dwingen van de anderen om in zijn taal te spreken. De gradatie en toon verschillen, de basisstelling is dezelfde: net als extreemrechts zegt het gros van de politici vandaag dat migratie fundamenteel een probleem is. Daar had en heeft Jan gelijk in.
Wat beschouwde Blommaert zelf als zijn voornaamste erfenis?
De Vos: Kijk naar zijn YouTube-kanaal. Daar postte hij tot op het laatst video’s voor zijn studenten. Veel mensen houden krampachtig vast aan het leven. Jan was bezig met de volgende generatie. Daarnaast wist hij dat het maatschappelijke debat alleen maar heftiger zal worden. Daarom bleef hij doen wat hij de voornaamste taak vond van de intellectueel: munitie aanleveren zodat mensen in het café, op de werkvloer of aan de universiteit goed kunnen argumenteren.
Heeft hij het eindresultaat nog gezien?
De Vos: Een klein stukje. Hij was er heel enthousiast over en heeft ons zijn zegen gegeven.
De film wordt op 16 november getoond via livestream. Waarom geen echte première en voorstelling?
De Vos: We willen dat alle mensen voor wie Jan zo veel heeft betekend hem samen kunnen bekijken, ook in het buitenland. Er is veel enthousiasme. Er zijn al tien evenementen georganiseerd waar mensen samen zullen kijken. 32 organisaties hebben zich als partner geëngageerd om de film mee te streamen op hun Facebook-pagina. Het zijn niet de minste: van het ABVV en het ACV via de universiteit van Tilburg en enkele faculteiten van de universiteiten van Antwerpen en Gent, tot de Liga van de mensenrechten en het Vermeylen- en Masereelfonds. Het is mooi dat Jan, die zo velen heeft gesteund, nu zelf massaal wordt gesteund.
Woord X Macht X Strijd is op 16/11 om 20.00 te zien op www.janblommaert-documentaire.be
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
