Vladimir Poetin heeft een dikke neus, Dmitri Medvedev vermomt zich als een beer en de Europese Unie is uiterst bezorgd. Welkom in de wondere wereld van Sergej Jolkin, Ruslands bekendste cartoonist.
DEZE BOODSCHAP (MATERIAAL) IS GECREËERD EN (OF) VERSPREID DOOR EEN BUITENLANDS MEDIUM, DIE DE FUNCTIE VAN BUITENLANDS AGENT, EN (OF) EEN RUSSISCHE RECHTSPERSOON, DIE DE FUNCTIE VAN BUITENLANDS AGENT VERVULT.
Sergej Jolkin gebruikt de formulering bijna treiterig, wanneer hij zijn cartoons via sociale media verspreidt. Niet dat hij de ernst van de situatie niet naar waarde schat. ‘Het is eigenlijk niet om te lachen’, zucht hij. ‘Als ik die boodschap niet plaats, loop ik het risico om een zware boete te krijgen. Dat kan ik me in de huidige omstandigheden echt niet veroorloven. Ik vind het ook niet leuk, maar het kan even niet anders.’
Sinds 15 april geldt Ruslands bekendste cartoonist immers als een ‘buitenlandse agent’. Die categorie werd in 2012 ingevoerd om kritische opposanten en organisaties het leven zuur te maken. Sindsdien maakt elke persoon of organisatie die nog maar een kopeke heeft ontvangen van een buitenlander in theorie kans om tot inoagent te worden uitgeroepen. Naast het stigmatiserende effect – Russische bedrijven verbinden zich niet aan personen of organisaties die als ‘buitenlands agent’ zijn gebrandmerkt door het regime – zorgt het eveneens voor tal van praktische implicaties. Inoagenty moeten aan een plejade van voorwaarden voldoen. Media worden verplicht een boodschap toe te voegen aan hun artikels waarin ze zichzelf discrediteren. De wetgeving werd onder andere gebruikt om Amnesty International, burgerrechtenorganisatie Memorial en de organisatie van Aleksej Navalny te kortwieken.
Jolkin had geen idee dat ook hij tot een verdacht sujet zou worden uitgeroepen. ‘Ik werd ’s ochtends wakker gebeld door een familielid uit Moskou, dat me de huid vol schold. ‘Wat heb je nu weer uitgestoken?’ Hij vertelde me dat ik op een lijst van het Ministerie van Buitenlandse Zaken stond. Sommige familieleden zijn ervan overtuigd dat ze door mij ook in de problemen gaan komen.’
Een volslagen provinciaal
We spreken elkaar via Telegram. Toen de oorlog eind februari uitbrak, besloot hij onverwijld het land te verlaten. Sindsdien leeft hij in vrijwillige ballingschap in Bulgarije. ‘Het was het beste plan dat ik kon bedenken’, zegt hij. ‘Toen de oorlog begon, wilde ik geen moment langer in Rusland blijven.’
Jolkin – in het Russisch wordt zijn naam weergegeven als Elkin – heeft er een heel atypisch parcours opzitten. ‘Eigenlijk ben ik een product van de Roebelcrisis van 1998’, vertelt hij. ‘Ik was in de jaren negentig hoofdredacteur bij de Gazeta s Ulitsy Lizjoekova, een lokale krant in de provinciestad Voronezj. Maar door de crisis ging de krant failliet en werd ik werkloos. Ik was wanhopig op zoek naar werk en vond er niets beters op dan enkele tekeningen naar een paar tijdschriften en kranten op te sturen. Tot mijn grote verbazing werd ik uitgenodigd door Polit.ru, een van de meest gewaardeerde internetpublicaties van Rusland, om hun vaste karikaturist te worden. Het was echt absurd. Tekenen was nooit meer geweest dan een hobby. Ik had nooit eerder als karikaturist gewerkt.’
In tegenstelling tot het gros van de Russische intellectuele beau monde komt Jolkin niet uit Moskou of Sint-Petersburg, maar uit Vorkoeta, een mijnstadje in de noordelijke provincie Komi, dat volledig op permafrost is gebouwd. In de jaren tachtig leefde hij lange tijd in Voronezj, een stad op een tweehonderdtal kilometer van de Oekraïense grens. ‘Mijn afkomst heeft mijn wereldbeeld enorm beïnvloed. Ik had een provinciale kijk op Rusland. Eigenlijk geloofde ik tot mijn verhuizing naar Moskou dat Rusland een doodnormaal land was. Ik had geen idee van de repressie, de corruptie en het bedrog van de machthebbers. Pas door in Moskou kritische journalisten te leren kennen, ben ik gaan inzien dat zowat alles mis was aan de Russische politiek. Hoe kon ik iets anders denken? Ik was nog nooit buiten Rusland geweest. Ik had geen idee van hoe de wereld in elkaar zat. Voor zover ik wist, was de Sovjet-Unie ineengestort en liep alles in Rusland nu naar wens.’
Poetin met een dikke neus
In hetzelfde jaar waarin Jolkin als cartoonist aan de slag gaat, maakt een zekere Vladimir Poetin stormachtig carrière. In juli 1998 is hij directeur geworden van de Federale Veiligheidsdienst (FSB), de opvolger van de gevreesde KGB. In augustus 1999 wordt hij door toenmalig president Boris Jeltsin benoemd tot premier, om niet eens zes maanden later president te worden. ‘Ik had van in het begin een akelig voorgevoel’, zucht Jolkin. ‘Poetin had iets enigmatisch, iets onheilspellends. Ik mocht hem niet, maar ik kon mijn vinger er niet op leggen waarom.’
Zijn eerste cartoon over Poetin is zonder meer profetisch. ‘Het was al snel duidelijk dat Poetin erop gebrand was om alle media onder controle te krijgen’, vertelt Jolkin. ‘Wie hem niet prees, kreeg problemen met het gerecht. Kritische media werden overgenomen door vrienden van het regime. Op de eerste tekening die ik ooit over hem maakte, zit Poetin in een kamer waar iedereen rondom hem op hem lijkt. Zijn hond, zijn kat, de vis in het aquarium, de portretten aan de muur: ze lijken allemaal op hem. (grijnst) Dat tekende ik dus 22 jaar geleden. Ik ben niet verbaasd dat het zo is gelopen. Ik kan niet zeggen dat ik het kon voorspellen, maar het was toen al overduidelijk dat er iets grondig verkeerds was met die man.’
In tegenstelling tot ’s mans beeltenis heeft Poetin bij Jolkin een enorm grote neus. ‘Ik kan niet uitleggen waarom. Mijn hand tekent hem nu eenmaal op die manier.’ In de wereld van Jolkin heeft Poetin bijna iets kinderlijks. In zijn tekeningen wordt Poetin omstuwd door gezonnebrilde bodyguards een sneeuwengel, speelt hij met katapulten of zit hij op de schoot van een als Sinterklaas uitgedoste Joe Biden. Dmitri Medvedev, de vorige president, probeert zich als een beer te vermommen om er vreesachtiger uit te zien (‘medved’ is het Russische woord voor beer). Een functionaris van de EU probeert Russische oligarchen te verleiden door hen een chauffeur en een poetshulp aan te bieden. Achter die kinderlijke manier van voorstellen zit wel degelijk een idee, erkent Jolkin. ‘Het is mijn manier om mijn publiek te doen nadenken. Voor de meeste Russen hebben machthebbers iets goddelijks, iets sacraals, bijna iets heiligs. Daarom probeer ik de macht voor te stellen als iets waarmee je kunt lachen. Ik probeer hen neer te trekken tot op ons niveau, zodat Russen snappen dat hun machthebbers ook maar gewone mensen zijn.’
Volgens zijn eigen schatting heeft Jolkin hem ondertussen al ‘enkele duizenden keren’ getekend. ‘Ik ben het kotsbeu om Poetin te tekenen. Alleen daarom al is het tijd voor iemand anders aan de macht.’
Leven als een oligarch
Hij hangt niet graag grote theorieën op aan zijn oeuvre – ‘ik teken gewoon wat in mij opkomt’ – maar houdt er wel enkele basisregels op na. ‘Geen humor onder de gordel. Ik teken niet over seks. Ik doe niet aan toilethumor. En ik schop alleen naar boven. Ik heb geen zin om met normale mensen te lachen. Ik richt me alleen op de machtigen.’
Hij geeft toe dat hij nooit een enkel moment rekening heeft gehouden met de mogelijkheid dat Rusland Oekraïne de oorlog zou verklaren. ‘Het is ook abnormaal. Het is absurd dat er in het Europa van de 21e eeuw een oorlog aan de gang is.’ Het valt hem steeds moeilijker om over de oorlog te tekenen. ‘Ik heb al meermaals overwogen om ermee te stoppen. Cartoons moeten verstrooien en aan het lachen brengen. In tijden van oorlog vind ik dat eigenlijk bijna ongepast. Maar ja, je moet natuurlijk iets.’
Jolkin erkent dat zijn leven er enorm moeilijk op geworden is sinds hij tot inoagent is uitgeroepen. ‘Het is een manier om mij te brandmerken als een vijand van Rusland. Niemand in Rusland durft het nog aan om iets bij mij te bestellen. Iedereen is bang om als buitenlands agent bestempeld te worden. Het is een manier om me financieel onder druk te zetten. En ik moet zeggen dat het bijzonder goed werkt.’
De Europese en Amerikaanse sancties vergroten Jolkins problemen. Ik heb financiële problemen, geeft Jolkin toe. ‘Mijn Russische bankkaarten werken niet meer in Europa. Ik kan geen Europese bankrekening openen. Ik word nog betaald voor mijn werk bij Deutsche Welle, maar ik kan er niet aan. Ik heb een Patreon-site, waar mensen me voorheen steunden, maar ook daar kan ik niet aan. De enige manier waarop ik momenteel geld kan ontvangen, is via cryptomunten. Ik leef momenteel als een soort Russische oligarch met een enorme hoeveelheid cash in mijn appartement.’ Ondanks de uitzichtloosheid van zijn situatie kan Jolkin een grinnik niet onderdrukken. ‘Het is allesbehalve aangenaam. Maar ik moet toegeven dat het ook wel een beetje grappig is.’
‘Ik heb nooit het idee gehad dat cartoonist een gevaarlijk beroep kon zijn. Natuurlijk kreeg ik weleens een waarschuwing. Toen ik net begonnen was als cartoonist, kreeg ik thuis eens een stel krukken toegestuurd. De boodschap was duidelijk: we hebben je in de gaten, en zijn blijkbaar bereid je benen te breken. Ik heb die waarschuwing eigenlijk nooit serieus genomen. Natuurlijk word ik op Twitter en Facebook voortdurend bedreigd en uitgescholden, maar ik ben geen enkel moment bang geweest. Nooit heb ik eraan gedacht ermee te kappen. Ik zag het altijd als een uitdaging om te tonen dat ik niet bang ben.’
In principe kan hij morgen terugvliegen naar Rusland. Er is geen inreisverbod of arrestatiebevel uitgevaardigd dat hem verhindert terug te keren. ‘Maar in de praktijk weet ik niet of dat een goed idee is. Ik wil mijn familie niet in gevaar brengen.’
Oorlog in Oekraïne: alles wat u moet weten
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
