Restanten van Hitlers Atlantikwall door de lens van Stephan Vanfleteren

Topfotograaf Stephan Vanfleteren dompelde zich onder in de geschiedenis van een harde en tragische oorlog. Hij deed er jaren over om ze te vinden en te registreren, soms, bij onverwachte springtij, met het gevaar van zijn leven en het verlies van een aantal kostbare telelenzen.

5283 bunkers die op vier jaar tijd in opdracht van de Duitse legerleiding werden gebouwd door krijgsgevangenen, communisten, verzetslieden, joden en zigeuners zijn nog altijd te zien langs de Atlantische kust van het meest noordelijke punt in Noorwegen tot het meest zuidelijke in Frankrijk, zonder de Kanaaleilanden te vergeten. Die heeft de fotograaf Stephan Vanfleteren bijna allemaal opgezocht en honderden ervan gefotografeerd.

Het was geen plezierreis maar een onderdompeling in de geschiedenis van een harde en tragische oorlog. Vanfleteren heeft er jaren over gedaan om ze te vinden en te registreren, soms, bij onverwachte springtij, met het gevaar van zijn leven en het verlies van een aantal kostbare telelenzen. Maar het is hem gelukt en hoe ! Het resultaat is een boek van een verbluffende schoonheid en een wat exclusieve expositie.

De zwart-wit foto’s vormen geen serie documentairebeelden, wat aannemelijk zou kunnen zijn wanneer je binnen een opdracht een onderwerp voorgeschoteld krijgt dat rond éénzelfde beperkt thema draait. Maar al snel had de fotograaf door dat de oorlogsbouwsels zo divers waren als de huizen langs Vlaamse wegen. Ze waren niet allemaal die klassieke bunkermodellen die we wel eens, half of geheel verzonken, zien liggen aan de Noordzeekust. De ingenieurs of misschien wel architecten die de gevaarten ontwierpen blijken soms hun fantasie haar weg te laten gaan en de functionaliteit een draai te geven die het esthetische benadert. Vooral op de Kanaaleilanden zijn staaltjes te zien van bunkers die doen denken aan het werk van Frank Lloyd Wright of Le Corbusier en dat is niet overdreven. Misschien gaat Vanfleteren even uit de bol wanneer hij de paternoster van meer dan vijftienduizend bouwsels in het rijtje plaatst met de Muur van Hadrianus, de Chinese Muur, de Piramide van Cheops, Machu Picchu of de Taj Mahal. Allemaal uitingen van hoge cultuur en dat kan men toch moeilijk zeggen van de betekenis van het Derde Rijk.

En nu over de foto’s. Zoals al vermeld zijn het geen zuiver documentairebeelden. Dat moet je van deze fotograaf ook niet verwachten. Weliswaar zien we de diverse types van bunkers, geïntegreerd in het landschap, maar door het standpunt dat ingenomen wordt, het discrete spel van het licht, (nooit felle zon) en de beeldcompositie om de meest boeiende zijde van het bouwsel te tonen wordt iedere foto een kunstwerk. Bij een kleine serie van half in zee verzonken bunkers aan de Deense kust is elke foto een mix van tragiek en poëzie. Idem dito voor de monumenten aan de Nederlandse kust waar die verdrongen werden door struikgewas en bos. Ieder land heeft een eigen verhaal met zijn afweerarchitectuur afhankelijk van de situatie ten opzichte van een mogelijke landing. Dat verhaal in beeld brengen was de bedoeling en meer dan succesvol uitgewerkt door Stephan Vanfleteren.

In de voormalige Koninklijke Villa in Raversyde kan men niet de foto’s maar een hoogtechnische projectie er van zien. Uiteraard ontbreekt de essentiële kwaliteit van het papier en de exacte zwart-wit verhouding maar dat kan worden gecompenseerd door een boek dat meer dan honderd afbeeldingen omvat op mooi papier en een sobere lay-out.

Fotoboekmuseum

En nu we het toch over een fotoboek hebben staat er op het einde van deze zomer een evenement op stapel dat net het fotoboek tot onderwerp zal hebben. Zoals de Buchmesse in Frankfurt het Mekka werd voor uitgevers en auteurs is dat in Keulen het geval voor de Photokina waar fotoadepten, handelaars en fotografen elkaar voor de voeten lopen. Alle producenten van camera’s, lenzen en bijbehorend materiaal pakken er uit met hun nieuwste modellen en snufjes. Maar dit jaar krijgt de Rijnstad er een nieuw fotofenomeen bij. Vanaf midden augustus wordt in een voormalige kabelfabriek, Carlswerk, voor het eerst een internationale manifestatie “Het Photobookmuseum” (The PBM) georganiseerd. Een expositie, workshops, voordrachten en panelgesprekken gaan over fotoboeken.

De organisatoren zijn tot de vaststelling en conclusie gekomen dat meer en meer fotoboeken verschijnen. Publicaties die een resumé zijn van de productie of een periode in de activiteiten van een fotograaf, of bloemlezingen rond een bepaald thema of een afgebakende periode. Het is niet dat wat ze willen tonen. Ze richten zich naar een nieuwe trend die er sedert een tiental jaren in bestaat om een fotoboek als een zelfstandig kunstwerk te beschouwen. Door de digitale techniek werd de reproductie van foto’s haast gelijk aan de originelen en werd zo een autonome kunstvorm. Een jonge generatie van fotografen, curatoren, fotohistorici, verzamelaars en uitgevers vindt dat het fotoboek een soort visueel Esperanto werd, zeggen de organisatoren. Grote musea als de Tate Modern of het Museum of Fine Arts in Houston kopen verzamelingen van fotoboeken om de hedendaagse ontwikkeling van de visuele cultuur te volgen. Maar er bestaat nog geen museum dat exclusief aan het fotoboek gewijd is.

Het PhotoBookMuseum wil daar wat aan doen. Het is de bedoeling dat de oude kabelfabriek, Carlswerk, wordt aangepast als een museum waar de boeken niet in glazen vitrines zullen liggen maar gemanipuleerd kunnen worden door de bezoekers. Bladerend in eigen tempo, terugkerend naar een vorig beeld, kortom kijken à la carte. Een traditionele tentoonstelling wordt gemaakt door een curator, hij kiest de werken, presenteert ze op zijn/haar manier en wanneer de expositie gaat reizen zal een andere volgorde, zaalindeling of belichting het concept misschien helemaal veranderen. En de gefrustreerde fotograaf komt er niet aan te pas. Dat is anders met een boek waar hij vrijwel alles in de hand kan houden. En bovendien verandert er niets aan het originele opzet, alleen maar winst voor de kunstenaar.

Het is nogal een zelfbevlekkende explicatie om de doelstellingen te openbaren. Maar feit is dat dus over een maand in Keulen, parallel met de Photokina, een eerste activiteit van het “The PBM” zal plaats vinden. Er wordt gehoopt dat Carlswerk een definitief onderkomen zal worden maar nu al zal een ambulante presentatie gerealiseerd worden in reizende containers die de kern van het museumidee zullen omvatten.

Tentoonstelling “Atlantic Wall”, foto’s van Stephan Vanfleteren. Raversyde, voormalige koninklijke villa, nog tot 5 oktober. Het boek “Atlantic Wall” verscheen bij uitgeverij Hannibal ISBN 978 94 9137 679 5

The PhotoBookMuseum, Keulen-Mülheim, Carlswerk, van 18 augustus tot 3 oktober. Photokina van 16 tot 21 september.