In de schaduw van het Vlaams regeerakkoord van Jambon I fileert politiek filosoof Helder De Schutter (KU Leuven) de rechtvaardigheid van hogere drempels en duurdere toegangstickets tot de Vlaamse samenleving. ‘Wie een andere cultuur aanhangt, wordt gezien als tweederangsburger.’
Of een stem als de zijne niet wat vaker gehoord mag worden buiten de muren van het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte? De Schutter zal aan het einde van het gesprek verklappen aan zijn eerste niet-academische boek te schrijven. In het Nederlands nog wel. Een cadeautje voor de buitenwereld. In universitaire kringen heeft hij zijn strepen al lang verdiend. Hoewel hij voor het gros van zijn studenten – De Schutter is hoogleraar aan de KU Leuven – vooral bekend staat als de man die luidop redenerend door de aula ijsbeert, maakte hij aan Oxford en Princeton internationaal naam met filosofisch onderzoek naar rechtvaardige taalpolitiek en de opengrenzensamenleving.
Dat de ondogmatische wijsgeer met dat laatste lijnrecht instrijkt tegen de politieke actualiteit hoeft geen betoog.
Het deert De Schutter niet. ‘Ik ben geen politicus. Ik denk na over wat moreel wenselijk is en hoe we, in de lijn van Plato, tot de ideale staat kunnen komen.’
Vorige week is het Vlaams regeerakkoord voorgesteld met een sterke nadruk op migratie en inburgering. Wat zijn uw eerste indrukken?
De Schutter: (denkt diep na) ‘Ik zie dat het duidelijk een civiel-nationalistische stempel heeft die gegrond is in het conservatisme. De mensen die dit akkoord geschreven hebben, verwachten dat immigranten zich inschrijven in het Vlaams verhaal. Dat is niet noodzakelijk negatief. Het is voor mij geen tekst met een gortig Vlaams Belangsausje, zoals sommigen stellen. Er zijn heel veel inclusieve zinnen zoals : “Wie hier geboren is, of zich inburgert, wordt een volwaardig lid van deze samenleving.”‘
‘Die gelijkwaardigheid staat anderzijds wel op gespannen voet met bepaalde maatregelen. Het is gek dat iemand hier tien jaar moet wonen vooraleer hij recht heeft op zorgbudget terwijl hij na één jaar al ingeburgerd kan zijn. Ook ligt de focus volledig op wat de vreemdeling moet doen in termen van integratie. Het idee is: wij ontvangen jullie. Jullie zijn welkom maar jullie gaan je aanpassen en onze canon en Vlaams-nationale geschiedenis leren.’
Met een canonidee is niets mis, maar als het alléén dat is, misken je de culturele eigenheid van mensen die hiernaartoe komen.
Is dat een noodzakelijk kwaad?
‘Neen. Met zo’n canonidee is niets mis, maar als het alléén dat is, misken je de culturele eigenheid van mensen die hiernaartoe komen. We zijn volledig weggegaan van het multiculturele verhaal van integratie met erkenning van de eigen identiteit. De focus ligt nu op adaptatie en assimilatie. Wie een andere cultuur aanhangt, wordt cultureel gezien als tweederangsburger. Vanuit de multiculturalistische traditie waar ik uit kom, betreur ik dat sterk.’
‘Een tweede component die ik vanuit rechtvaardigheidsperspectief vervelend vind, is de afroming van sociale rechten. We zien dat Vlaanderen zijn geringe bevoegdheden gebruikt om die rechten in te perken. In die zin ben ik blij dat het organiseren van de welvaartstaat nog grotendeels een federale aangelegenheid is.’
Vlaanderen wil zich op vele vlakken spiegelen aan Denemarken. De zogenaamde ‘Scandinavische aanpak’ wordt op het schild gehesen als de te volgen weg. Is het een rechtvaardig model?
‘Ik heb er ongeveer dezelfde gevoelens over als over dit regeerakkoord. Het is positief dat er een zekere bekommernis om de sociale cohesie inzit. Een aanpak waarin bijvoorbeeld creatieve stadsplanning en de aanleg van nieuwe voetbalvelden zit, duidt erop dat het geen pestbeleid is. Aan de andere kant moeten we erg opletten voor de symbolische stigmatisering van groepen. Het is problematisch dat de Denen wijken bestempelen als getto op basis van etnische samenstelling of dat mensen die reeds onderaan de samenleving staan harder gestraft worden.’
Lees verder onder de foto’s
Denemarken zet ook een rem op het aantal inkomende migranten. Wat daarvan te denken?
‘De Rights vs. Numbers trade off is een zeer interessante theorie die stelt dat er een spanning zit tussen de openheid van grenzen enerzijds, en het aantal rechten dat een land wil geven anderzijds. Staten die veel sociale rechten geven, hebben er belang bij om de instroom te beperken terwijl landen die een minder sterk sociaal beleid hebben meer instroom toelaten. Maar Denemarken zet een rem op de instroom én de toegang tot sociale rechten. Dat vertrekt vaak vanuit een zeer lokaal rechtvaardigheidsgevoel, een soort ‘eigen volk eerst-mentaliteit’. Als filosoof denk ik dat we net naar meer globale rechtvaardigheid moeten gaan. ‘
Leg dat eens uit.
‘Het probleem vandaag is dat migratiedruk vertrekt vanuit een wereld die gigantisch ongelijk verdeeld is qua kansen. Waar doorheen een groot deel van de geschiedenis sociale klasse de voornaamste verdeler was, is vandaag het staatsburgerschap bepalend voor je inkomen en de kansen die je krijgt. Het oneerlijke is dat we daar geen enkele verdienste of schuld aan hebben. Niemand kiest ervoor om in pakweg Mozambique geboren te worden.’
‘In een situatie van absolute gelijkheid, zou een Vlaamse aanpak van rechtenbeperkingen voor nieuwkomers rechtvaardig zijn. Ik zou er bij wijze van spreken geen moreel probleem mee hebben dat de stereotiepe Amerikaan die hier voor zijn job komt wonen zijn inburgeringstest moet betalen. Maar kunnen we verwachten dat mensen die laag op de sociale ladder staan ook nog eens een deel van hun sociale rechten afstaan? Dat is de sukkelaar nog dieper de put in duwen.’
‘Je voelt aan alles dat er een rechtse geest door deze voorstellen waait: het verhaal van een gedeelde nationale identiteit wordt rechts ingevuld. Mijn leermeester, Antoon Vandevelde, stelde: wie rechts is, is vooral bekommerd dat mensen die ergens geen recht op hebben een recht toch kunnen claimen. Wie links is, is vooral bekommerd om mensen die hun rechten niet kunnen claimen. Rechts is boos bij overinclusie, links bij onderinclusie. Ik denk dat we met dit regeerakkoord in dat laatste straatje zitten.’
Wat stelt u voor?
‘Een gedifferentieerd model waarin we sociale en culturele ongelijkheid erkennen. En als dat om praktische redenen niet kan, ben ik absoluut voor overinclusie.’
Kunnen we verwachten dat mensen die laag op de sociale ladder staan ook nog eens een deel van hun sociale rechten afstaan? Dat is de sukkelaar nog dieper de put in duwen.
Kan een Vlaamse canon bijdragen aan de integratie van nieuwkomers?
‘Dat is een leuk idee. Ik ben overtuigd van het belang van een nationaal-culturele inbedding van de politieke gemeenschap. De grote vraag is uiteraard hoe we dat gaan invullen. Het kan een heel homogeen wit en paternalistisch verhaal worden of juist iets totaal anders.
Ook moeten we ervoor zorgen dat de canon ingebed blijft in een federale structuur.’
Dus er moet ook een Belgisch canon komen?
‘Precies. Dat is ook wat de logica van de identiteitserkenning suggereert. Alleen zien we dat niet gebeuren. Vlaanderen probeert haar bevoegdheden uit te breiden en kijkt argwanend naar dat federaal model. Het idee is dat we van migranten Vlamingen moeten maken. Dat is goed maar het moet wel in gezonde samenspraak met het federale zijn en daar ontbreekt vaak de communicatie. Hetzelfde zie je bijvoorbeeld in Catalonië waar ze er alles aan doen om nieuwkomers Catalaanstalig te maken. Spaans moeten ze maar in de straten van Barcelona leren.’
‘Alles wat naar cultuur, taal en nation building ruikt, hebben we gedecentraliseerd naar de gemeenschappen. Dat wil zeggen dat we België cultureel aan het uitkleden zijn. We zijn onze staatsstructuren vergeten afstellen op onze duale identiteit.’
Maakt dat de vraag naar een Vlaamse staat dan niet legitiem?
‘Als we op een dag wakker worden in De Wevers droom waarin elke Vlaming zich enkel en alleen lid van de Vlaamse natie voelt, zijn we de Rubicon overgestoken. Dan is er vanuit identiteitsperspectief inderdaad geen legitiem verhaal meer voor een federale staatstructuur. Als omgekeerd iedereen zich als enkel-Belg identificeert, kunnen we de Vlaamse regering opheffen. Het punt is: we moeten afstappen van dat monoverhaal. Sociologisch onderzoek leert ons dat een meerderheid van de Vlamingen zich een duale nationale identiteit aanmeet: Belgisch en Vlaams. We moeten onze staatsstructuren daarop afstemmen.’
In Over Identiteit pleit De Wever ook voor een te volgen Leitkultur.
‘Het idee van de Leitkultur zoals dat ook door het regeerakkoord loopt, suggereert dat in een multiculturele samenleving één bepaalde, culturele en talige groep alle legitimiteit krijgt en de anderen niks. Daarmee bedoel ik niet dat we exact dezelfde mate van taalerkenning moeten geven aan immigrantentalen. Bekijk vreemde talen en culturen eerder als dialecten die rond de zon van de standaardtaal en -cultuur heen draaien. Zij verdienen staatserkenning en een vriendelijk verhaal dat niet berust op stigmatisering.’
Het is geen geheim dat u naast overtuigd federalist ook voor een uitbreiding van Europa bent. Is zoiets als een bredere ‘Europese identiteit’ denkbaar?
‘Behalve een kosmopolitische elite, hebben de meeste mensen in de Europese Unie nog niet het grote wij-gevoel dat we kennen van de naties. Mijn stelling blijft: om identiteitsredenen heb je een argument om de staatsstructuren aan te passen maar ook vanuit de staatsstructuren zelf kan je invloed hebben op het creëren van een coherente natie. Op Europees vlak hebben we dat tweede zeker wel, dat eerste blijft nog iets elitairs. Als we die Europese natie kunnen uitbouwen zoals we ooit ook onze keizerrijken en stadstaten uitbouwden tot natiestaten, dan kunnen we naar een breder gedragen solidariteit en meer globale rechtvaardigheid.’
Schandalen bij Frontex of Salvini die jarenlang het vuile werk aan de buitengrenzen mocht opknappen. In hoeverre is het Europese project nog utopisch?
‘Politici hebben niet mijn rol. Zij moeten denken aan draagvlak bij het volk terwijl ik denk aan het ideaal. En voor wie aan een ideaal vasthoudt, stelt de realiteit vaak teleur. Toch heeft die teleurstelling zich bij mij nooit vertaald in een verwerping van het Europese project. Neem nu die Nederlanders die de EU afwijzen. Wanneer zij het niet eens zijn met het nationaal beleid keren ze zich toch ook niet tegen Nederland? Dat de EU sociaal volstrekt ontoereikend is uitgebouwd is hemeltergend, maar dat vinden betekent nog niet dat je de EU moet afwijzen. Frustraties zijn normaal en in een democratie moeten we daar mee leren leven.’
Dus toch maar geen filosoof-koning zoals Plato ooit bepleitte?
‘Ik streef naar het identificeren van de utopie en denk vanuit rechtvaardigheid maar ik ben ook democraat. Ik heb gelukkig geen leger dat mijn wil aan anderen zal opleggen. In tegenstelling tot wat Plato dacht hebben politieke filosofen geen geprivilegieerde toegang tot de waarheid. Een politiek filosoof is gewoon een burger die meer tijd heeft om te lezen en dingen consistent door te denken.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
