‘Het hitteprobleem los je niet op met airconditioning. Integendeel’

Een van de grote boosdoeners van de klimaatverandering is paradoxaal genoeg dat toestel waarmee we verkoeling zoeken, schrijft de arts Staf Henderickx.

Tijdens een van de hittegolven van de laatste jaren besprak ik op huisbezoek bij een patiënte de maatregelen die ze voor haar inwonende moeder kon nemen. Ze onderbrak me: ‘Dokter, volgende week wordt er airconditioning geïnstalleerd. Dan is het probleem van de baan.’ En inderdaad, daarmee kiezen meer en meer gezinnen voor deze individuele oplossing voor het dreigend hitteprobleem in onze eens zo natte, kille zomers.

Een echte oplossing voor de opwarming van de aarde is het niet. Wel integendeel. Want een van de grote boosdoeners is paradoxaal genoeg dat toestel waarmee we verkoeling zoeken. Volgens de Nederlandse atmosfeerchemicus Guus Velders wordt wereldwijd 20 procent van de elektriciteitsproductie gebruikt voor koeling en de CO2 die hierbij vrijkomt leidt nog tot meer opwarming van de aarde. Bovendien doen we met airconditioning de temperatuur binnenshuis dalen en de buitenshuis stijgen, vooral in de steden.

Hfk’s

Maar het grootste probleem van deze vorm van koeling zijn de fluorkoolwaterstoffen (hfk’s) die in airco’s, koelkasten en spuitbussen gebruikt worden als koelmiddel. Deze hfk’s stapelen zich op in de atmosfeer. Ze zijn een nog veel krachtiger broeikasgas dan CO2 en worden niet opgenomen door bomen en planten zodat ze zeer lang in de lucht blijven hangen.

Het hitteprobleem los je niet op met airconditioning. Integendeel.

Gelukkig werd in 2016 in Kigali een internationaal akkoord gesloten om de uitstoot van hfk’s terug te dringen, maar de aanpassing van de industriële productie vergt tijd. In Europa draaien de koelkasten al op isobutaan, dat geen broeikaseffect uitlokt. Maar het probleem van de hfk’s is nog lang niet van de baan.

Zo blijken ook warmtepompen met hfk’s te werken. En het valt te voorspellen dat de komende jaren honderdduizenden huizen, niet alleen in Europa, maar vooral in Azië zullen worden uitgerust met airco. In oliestaatjes zoals Dubai speelt het hele sociale leven zich af in ruimtes en gebouwen die voorzien zijn van airconditioning. In de hoofdstad van India, New Delhi, steeg de afgelopen tien jaar het energieverbruik met veertig procent, waarvan dertig procent op rekening komt van koeling door airco en ventilatoren. De nieuwe woonblokken met grote glazen ramen smeken om koeling.

Ik heb dit voorbeeld van airco’s uitgewerkt om te tonen dat een individuele oplossing voor het hitteprobleem kan leiden tot toename van de globale opwarming van de aarde. Elk voorstel tot oplossing van het hitteprobleem moeten we daarom holistisch en globaal benaderen. Holistisch in de zin dat we sociale, economische en politieke aspecten in rekening moeten brengen en globaal in de zin dat de opwarming een wereldprobleem is dat ons allen aanbelangt.

Nemen we terug het voorbeeld van de airco’s. Een ouder koppel dat op de bovenste verdieping van een slecht geïsoleerd appartement woont en geen airco kan betalen zal een veel groter risico lopen op ‘hitteziekten’. Een sociaal probleem. De productie van airco’s in de armere landen blijft draaien op hfk’s en oudere energievretende toestellen. Een economisch probleem. Ex-president Barack Obama ondertekende het akkoord van Kigali waarin de Verenigde Staten geld beloofden aan de armere landen om hfk’s te bannen. Donald Trump heeft dit akkoord niet geratificeerd. Een politiek probleem. En ook een globaal probleem, want de hfk’s die in Azië in de lucht worden geblazen zorgen ook bij ons voor toenemende hittegolven.

Allemaal goed en wel, maar daar heb ik als huisarts weinig boodschap aan wanneer ik goede raad moet geven aan kwetsbare personen om een hittegolf te overleven. Dat is waar, maar tegelijk moeten we als huisarts durven verder kijken, dan onze curatieve neus lang is. Bijvoorbeeld door beter te begrijpen welke groepen extra kwetsbaar zijn. Kinderen en ouderen, patiënten met een chronische long-, hart- of nieraandoening en diabetici en alcohol- en drugsverslaafden behoren tot de meest kwetsbaren.

Sociale infrastructuur

Maar binnen die groep zijn er nog grote verschillen. De Amerikaanse socioloog Eric Klinenberg vroeg zich af wie de 739 mensen waren die in Chicago in 2013 tijdens een hittegolf in een week tijd stierven. Uit zijn onderzoek bleek dat de doden vooral in de achterbuurten vielen, maar niet in dezelfde wijken. En wat bleek? In buurten met een sociale infrastructuur zoals parkjes, kruideniers, bibliotheken en sportveldjes vielen de minste slachtoffers. In de buurten met de hoogste sterftecijfers waren er veel leegstaande gebouwen, braakliggende terreinen en geen publieke infrastructuur. Zijn conclusie was duidelijk: de sociale infrastructuur bepaalde wie overleefde tijdens een hittegolf en wie niet. Goed onderhouden sociale infrastructuur zorgt voor een vangnet van helpende contacten tussen mensen.

De opwarming van de aarde is geen ‘ver-van-ons-bed-show’ meer. Tijdens de hittegolf van 2003 stierven in Europa ongeveer 70.000 mensen meer dan in vergelijkbare periodes. Het aantal bosbranden is met 43 procent gestegen. De landbouwproductie is gedaald door droogteperioden. De helft van onze diersoorten wordt met uitsterven bedreigt en niet alleen de gevoelige vlindertjes.

Aan de universiteit van Berkeley Californië berekende een team economisten dat de economische activiteit piekt bij een gemiddelde temperatuur van 13°C. De globale opwarming leidt nu al in warme streken tot een stijging van het werkverlet met 18 procent. Ook bij ons zullen we meer patiënten met hitte gerelateerde ziekten op consultatie of huisbezoek krijgen. Welk zijn de voornaamste aandoeningen die we mogen verwachten?

• Dehydratatie Elke situatie waarbij je hevig zweet en te weinig drinkt, leidt tot uitdroging.

• Warmteoedeem of staseoedeem In de onderste ledematen, vooral bij personen met obesitas, hypertensie en een zittend leven. Rust met benen in hoogstand is aangeraden.

• Zonneslag Hevige hoofdpijn, nausea en duizeligheid vooral uitgelokt door langdurige blootstelling van onbedekt hoofd in de zon. In extremer gevallen syncope en koorts.

• Hittekrampen Meestal in de kuitspieren, vooral door overvloedig zweten tijdens zware inspanningen. Energiedrankjes met mineralen kunnen de krampen voorkomen.

• Hitteberoerte Hoge lichaamstemperatuur en snel hartritme, braken, soms stuipen, bewustzijnsverlies tot coma. Een medische urgentie voor opname.

Daarnaast bestaat er een verhoogde kans op ademhalingsproblemen bij mensen met chronisch longlijden. Hitte tast ook de luchtkwaliteit aan. De kans op gastro-enteritis door besmet voedsel vergroot en bij langdurige hitte raken mensen met depressie, schizofrenie, dementie en druggebruik vlugger in de problemen. We moeten hen lege artis behandelen.

Tot slot een laatste bedenking. Als artsen zijn we ook mensen die reageren als mensen. Dit wil zeggen dat ons primitief instinct vooral reageert op direct gevaar of problemen en dat we daar een oplossing voor zoeken. Dat is perfect en normaal. De klimaatopwarming lijkt ons een probleem op lange termijn. Zulke bedreiging gaan sommigen ontkennen, anderen rationaliseren en nog anderen voor zich uit schuiven. Dezelfde reacties als op onze eigen zekere dood. Met mijn pleidooi wil ik bepleiten dat we als huisartsen moeten afstappen van een enge tunnelvisie over het hitteprobleem. Artsen zijn in de geschiedenis dikwijls klokkenluiders geweest. Wie zich geroepen voelt, moet mee helpen de brandklokken te luiden.