‘Dierentuinbezoeker, kijk naar jezelf’

Dierenrechtenfilosofe Eva Meijer over Rani en de waarde van het leven van een leeuw.

Op de eerste dag van de zomer in 2018 krijgt Rani rond 9.15 uur de kans haar kooi te verlaten. Ze neemt de gelegenheid te baat en gaat op onderzoek uit. Op de weg naar het olifantenverblijf komt ze langs de visayawrattenzwijnen: zulke dieren heeft ze nog nooit gezien. Ze neemt de tijd om ze goed te bekijken.

Rani is in haar leven niet eerder buiten haar verblijf geweest. Op 25 januari 2016 wordt ze er samen met twee broertjes geboren. De drieling is de eerste worp voor haar moeder Lorena, zelf ook in Planckendael te Mechelen geboren, en vader Jari. Rani betekent koningin en hoewel ze de kleinste van het drietal is, is ze ook de meest ondernemende en onafhankelijke.

De familie bestaat uit Perzische leeuwen, die rond het begin van de jaartelling van Griekenland tot Noord-India voorkwamen. Door vernietiging van hun leefgebied en de plezierjacht zijn ze tegenwoordig alleen nog te vinden in het Gir Forest National Park in India. Rond 1900 leefden daar nog maar ongeveer een dozijn leeuwen, vooral omdat de Britse kolonisten ze op uitnodiging van de Indiase machthebbers kwamen schieten. Het zijn er nu weer meer: in 2015 werden er 523 geteld.

In Europese dierentuinen wonen ook Perzische leeuwen, zo’n 110 in totaal, die deel uitmaken van internationale fokprogramma’s. Lorena en Jari hebben elkaar dus niet zelf uitgekozen; ze maken deel uit van zo’n fokprogramma. Een vrolijke tweet van het dierenpark uit oktober 2015 beschrijft dit en noemt voorts dat ze happig op elkaar zijn, met een foto erbij om het te illustreren.

Ondertussen werd Rani’s ontsnapping door de camera’s die in het park hangen vrijwel direct opgemerkt. Dierentuinbezoekers werden geëvacueerd en naar veilige plekken gebracht, waaronder restaurants en de souvenirshop. De politie kondigde een interventieplan af, speciale eenheden kwamen ter plaatse om Rani wanneer nodig te ‘neutraliseren’, oftewel dood te schieten. Er werden twee pogingen gedaan om haar te verdoven, maar de adrenaline schoot door haar lijf – logisch, als de wereld ineens veel groter is dan je altijd dacht. Wanneer een leeuw zo gespannen is kan het volgens dierenartsen moeilijk zijn haar te verdoven. Toen ze volgens de politie te dichtbij de bezoekers in de zogenaamde Aziatische wagon kwam, werd ze doodgeschoten. De poorten van de dierentuin konden om 12.15 uur weer open.

Al snel kwamen er verontwaardigde reacties. De Vlaamse minister van Dierenwelzijn Ben Weyts (N-VA) vond de gang van zaken ‘verschrikkelijk en onuitlegbaar’, en heeft verzocht om onderzoek naar het incident. Op de sociale media en in verschillende artikelen spraken mensen er ook schande van. ’s Avonds stuurde de dierentuin een brief aan zijn donateuren, waarin benadrukt werd dat het doodschieten van Rani een weloverwogen beslissing was. ‘Wat een verdrietige dag,’ schrijft de dierentuin, om te vervolgen dat er gelukkig geen menselijke slachtoffers zijn gevallen.

Dierentuindoden

De dood van Rani is geen incident. De dood van gorilla Harambe in de Cincinatti Zoo in 2016 ligt nog vers in het geheugen. Harambe werd doodgeschoten nadat een kind zijn verblijf in klom en hij zich over hem ontfermde. Het is onduidelijk of hij het kind iets wilde aandoen; gorilla’s staan bekend om hun zachte karakter. Dichterbij huis kwam de dierentuin van Kopenhagen in 2016 in het nieuws toen giraffe Marius doodgeschoten werd omdat hij overtollig was – de dierentuin had geen plek voor hem en andere dierentuinen wilden hem niet hebben. Vier jonge leeuwen was daar later dat jaar hetzelfde lot beschoren. Deze en andere voorbeelden riepen bij het publiek grote verontwaardiging op.

Die verontwaardiging is begrijpelijk. Maar voor de problemen met het doden van de dierentuindieren ligt een ander probleem: de dierentuin zelf.

In dierentuinen worden wilde dieren, die grote leefgebieden nodig hebben en liefst zoveel mogelijk afstand houden van mensen, in relatief kleine hokken tentoongesteld. Dit leidt tot allerhande welzijnsproblemen. Zo vervelen veel van hen zich bijvoorbeeld ernstig; het is geen uitzondering dat dierentuindieren antidepressiva toegediend krijgen. Families worden naar believen uit elkaar gehaald waardoor sociale relaties verstoord worden. Voor het natje en droogje van de dieren wordt gezorgd, maar andere zaken die samenhangen met het goede leven – zelf keuzes kunnen maken over je leven, bewegingsvrijheid, het in stand houden van een cultuur (zoals bij olifanten bijvoorbeeld van belang is) – worden niet gerespecteerd.

De twee belangrijkste rechtvaardigingen die hiervoor worden gegeven zijn educatie en soortbehoud. Het educatieve nut van dierentuinen zou zijn dat bezoekers respect krijgen voor de majestueuze wezens die ze aanschouwen. Dat levert kennis en begrip op van de dieren met wie we de planeet delen. Soortbehoud komt tot uiting in fokprogramma’s en wetenschappelijk onderzoek.

Het eerste argument is echter wankel. Er is nooit onomstotelijk aangetoond dat dierentuinen inderdaad bijdragen aan educatie. Als je erover nadenkt is dat niet zo vreemd. We zien in de dierentuin namelijk niet zomaar een dier: we zien een dier in een kooi. Dat geeft kinderen en andere bezoekers de boodschap mee dat het in orde is om andere dieren voor ons kijkgenoegen gevangen te houden. Bij wetenschappelijk onderzoek telt de kooi ook mee: diergedrag en dierenlichamen worden beïnvloed door gevangenschap. Het tweede argument is ook minder stevig en nobel dan het lijkt. De individuen die gevangen zitten, hebben namelijk niks aan soortbehoud. Dat is iets wat mensen belangrijk vinden – wij zijn de soortfetisjisten, niet zij. Bovendien is het proces als de mens zo voort kapt en bouwt oneindig: dieren sterven op allerlei plekken uit omdat hun leefgebied verdwijnt, mensen proberen ze elders in leven te houden.

In het geval van mensen zouden beide argumenten overigens meteen verworpen worden. We denken terecht met schaamte en afschuw terug aan menselijke dierentuinen waarin bijvoorbeeld zwarte mensen tentoongesteld werden, zoals het Congolese dorp dat in 1958 nog bij de Brusselse wereldtentoonstelling werd getoond.

Dubbelzinnigheid naar dieren

De collectieve verontwaardiging over de dood van een dierentuindier zonder te kijken naar de echte oorzaak ervan, is een uitdrukking van een grotere maatschappelijke dubbelzinnigheid naar andere dieren. We vinden hun levens vooral waardevol in relatie tot ons, als voedsel, proefdier, of voor ons vermaak. Niet voor de dieren zelf. Terwijl zij, net als mensen, maar één leven hebben en er over het algemeen ook het beste van proberen te maken.

We kunnen het ook anders doen. In dierentuinen gefokte dieren kunnen vaak niet uitgezet worden in hun oorspronkelijke leefgebieden omdat ze niet hebben geleerd daar te overleven. Maar dierentuinen kunnen omgevormd worden tot sanctuaries, opvangplekken die in het teken staan van zorg, waarin de dieren zelf centraal staan en geen geld aan ze wordt verdiend. Ter educatie kunnen mensen 3D natuurfilms kijken. Als we soortbehoud echt serieus willen nemen, moeten we in het westen naar onze enorme ecologische voetafdruk kijken, waarvoor elders leefgebieden van dieren vernietigd worden. Hierin speelt de veeteelt, oftewel het eten van dierlijke producten, een grote rol. Dus dierentuinbezoeker: kijk niet alleen kritisch naar de dierentuin, maar ook naar onze maatschappij, en jezelf.

De discussie over de toekomst van dierentuinen wordt al op allerlei plekken gevoerd, ook in de dierentuinen zelf. Voor Rani komt het hoe dan ook te laat. Misschien is het een troost dat ze in haar laatste opgewonden momenten nog gezien heeft dat er een leven buiten de kooi was. Met wrattenzwijnen.

Eva Meijer is dierenrechtenfilosofe, schrijver, beeldend kunstenaar en singer-songwriter. In 2017 verscheen haar essay over politieke dieren ‘De soldaat was een dolfijn’ (Cossee).