De vzw Klimaatzaak: ‘We eisen een dwangsom van een miljoen euro per maand’

Wordt ons land binnenkort veroordeeld wegens klimaatnalatigheid? Meer dan 50.000 Belgen zijn mede-eiser in de rechtszaak die de vzw Klimaatzaak aanspande tegen de overheid. Knack sprak met initiatiefnemers Francesca Vanthielen, Serge de Gheldere en Marjan Minnesma. ‘De regering is blijkbaar in staat om snel te schakelen als er een virus rondwaart, maar niet als de planeet moet worden gered.’

Op 1 december 2014 stelde de vzw Klimaatzaak, opgericht door elf bekende Vlamingen, de federale en regionale regeringen van ons land in gebreke bij de rechtbank. Klimaatzaak vraagt hun om hun verplichtingen na te komen: de Belgische uitstoot van broeikasgassen tegen 2025 met 42 procent en tegen 2030 met 55 procent verminderen ten opzichte van 1990.

Na veel vertragingsmanoeuvres wordt de zaak op woensdag 16 maart behandeld door de rechtbank van eerste aanleg in Brussel. Meer dan 50.000 Belgen zijn mede-eiser, waardoor de rechtbank zich moet verplaatsten naar het voormalige hoofdkwartier van de NAVO. Daar zal later ook het terrorismedossier behandeld worden.

De vzw Klimaatzaak volgt zo het voorbeeld van de stichting Urgenda, die onder leiding van Marjan Minnesma de Nederlandse overheid op de knieën dwong. Urgenda noemde het ‘een rechtszaak uit liefde’. ‘Wij aanvankelijk ook’, zegt Francesca Vanthielen, medeoprichter van Klimaatzaak. ‘Nu spreek ik liever over een rechtszaak uit bezorgdheid, want we zijn vooral ongerust over de gevolgen van de klimaatwijziging.’

Serge de Gheldere, voorzitter van Klimaatzaak: ‘Je zou het ook een “Revolutie met Recht” kunnen noemen, verwijzend naar het boek van Roger Cox, de Nederlandse advocaat die al in 2012 voorstelde om de Nederlandse overheid te dagvaarden voor klimaatnalatigheid. Onze zaak moet ook een revolutie zijn, want ze belangt iedereen aan, ongeacht politieke voorkeur, klasse of leeftijd.’

In ons land is de belangstelling voor de klimaatzaak beperkt, maar na de veroordeling twee weken geleden van de Franse regering in een vergelijkbare rechtszaak noemde Le Monde het ‘l’affaire du siècle’.

Waarom klaagt u de Belgische regeringen aan?

Serge de Gheldere: Het is naïef om te denken dat als we af en toe iets bio eten of tien laadpalen plaatsen we onze blauwe planeet en onze welvaart en welzijn zullen redden. Dat lukt alleen als de overheid haar verantwoordelijkheid opneemt en een wettelijk kader creëert. De Klimaatzaak is de stok die we nodig hebben om de overheid aan te jagen. De voorbije jaren kwam er in Frankrijk, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Nederland, Denemarken, Zweden en Finland een klimaatwet met tussentijdse doelstellingen en een bindende tijdlijn naar een zero-CO2-uitstoot. Bij ons bleven de politici ter plaatse trappelen en ruziemaken over hun klimaatambities.

Francesca Vanthielen: Nochtans hebben we eerst een bemiddelingsvoorstel gedaan aan de overheid. Tijdens een vergadering met de vier milieuministers hebben we gezegd: laten we niet kibbelend naar de rechtbank gaan zoals in Nederland, maar als partners samen de noodzakelijke stappen zetten op weg naar een energietransitie. We werden net niet uitgelachen door de ministers. ‘Jullie maken toch geen kans voor de rechtbank.’ Ze namen ons pas ernstig na de veroordeling in Nederland.

Mevrouw Minnesma, u was met Urgenda het grote voorbeeld.

Marjan Minnesma: Toen we in 2012 aan dat avontuur begonnen, gaf ook in Nederland bijna niemand ons een kans op succes. De veroordeling van de overheid in 2015 en de bevestiging daarvan in 2019 door de Hoge Raad (het Hof van Cassatie in Nederland, nvdr) sloeg dan ook in als een splinterbom.

Hoe verklaart u die overwinning?

Minnesma: We hadden een sterke verdedigingslijn gebouwd door op een zeer wetenschappelijke manier te wijzen op de gevaren die Nederlandse burgers liepen doordat de overheid haar verantwoordelijkheid niet nam.

Twee jaar geleden leek in België een revolutie op gang te komen in het voordeel van het klimaat, maar die lijkt nu helemaal weggedrukt door de coronacrisis.

Vanthielen: Daar ben ik het niet helemaal mee eens. Ik heb veel contact met bedrijfsleiders, onder meer via mijn werk voor Kanaal Z, en velen zijn daar echt wel intensief mee bezig. Bedrijven investeren miljarden euro’s om duurzamer te werken. Ook het relanceplan van de Europese Commissie stelt miljarden beschikbaar om de economie uit de coronacrisis te helpen, maar alleen voor duurzame projecten.

De Gheldere: Er is misschien minder rumoer op straat dan twee jaar geleden, zoals met de klimaatjongeren, maar achter de schermen gebeurt er best veel.

Waar dan?

De Gheldere: In de financiële wereld, bijvoorbeeld. Beleggers en investeerders willen niet langer dat hun geld geïnvesteerd wordt in milieuonvriendelijke projecten. Grote fondsen zoals het Amerikaanse BlackRock en het Noorse Staatsfonds trekken hun dollars weg uit fossiele industrieën. Het gevolg is dat de beurskoersen van de grote oliemaatschappijen dalen en die van nieuwe en groene energiebedrijven stijgen. John Fullerton, een voormalige olie- en gasbankier bij de zakenbank JP Morgan, schat de waarde van de niet-bruikbare olievoorraden op 20.000 miljard dollar. Als we onder 2 graden opwarming moeten blijven, zouden ze dus een afschrijving van 20.000 miljard dollar moeten doen voor hun oliereserves. De gevolgen van de bankencrisis – een afschrijving van 2000 miljard dollar – lijken dan triviaal.

Mevrouw Minnesma, is de Nederlandse regering in actie geschoten door het vonnis?

Minnesma: Er is inmiddels één kolencentrale gesloten. Een tweede zal volgen als de Europese Commissie het voorstel van de regering steunt (er is geld aangeboden aan de eigenaar in ruil voor de sluiting, nvdr). De drie resterende kolencentrales mogen niet harder draaien dan op 35 procent van hun capaciteit. Daarnaast heeft de regering enkele miljarden euro’s vrijgemaakt voor allerlei milieuprojecten. Urgenda heeft samen met 800 andere organisaties een plan gemaakt met 54 actiepunten. De regering heeft er intussen al 30 van overgenomen en we helpen bij de uitvoering daarvan.

Toch ligt de Nederlandse overheid nog niet helemaal op schema om de CO2-uitstoot met een kwart te verminderen in vergelijking met het ijkjaar 1990.

Minnesma: Dat weten we nog niet precies. De officiële cijfers komen pas halverwege dit jaar, maar ik denk dat de pandemie geholpen heeft. Heel wat fabrieken hebben hun productie verlaagd, we zijn minder gaan reizen enzovoorts. Maar het gaat niet enkel om 2020. Ook de komende jaren moet het beter. Daarom zijn structurele veranderingen nodig en dus zal de Nederlandse overheid dit jaar nog extra maatregelen moeten nemen om het einddoel te bereiken.

Meneer De Gheldere, u schreef al in 2013 dat we elk jaar 5 procent minder CO2 moeten uitstoten tot in 2050. Zitten we op schema?

De Gheldere: (droog) We zijn daar nog geen enkel jaar in geslaagd. Sterker, de toestand is verergerd, waardoor we nog eens 7 tot 8 procent minder CO2 zouden moeten uitstoten. De regering is blijkbaar in staat om snel te schakelen als er een virus rondwaart, maar niet als de planeet moet worden gered.

Hoe komt dat?

De Gheldere: Als je nu iets doet tegen de opwarming van de aarde, zie je de resultaten pas over enkele decennia. Het is moeilijker om de urgentie aan te tonen.

Die vreselijke beelden van mensen op hun buik aan beademingstoestellen in Italiaanse ziekenhuizen hebben de regering wellicht wakker geschud.

Vanthielen: Maar beelden van de gevolgen van de klimaatopwarming zijn er ook in overvloed: de vele overstromingen, de tragische bosbranden in Californië… Je moet bijna blind zijn om ze niet te zien. Het probleem is dat veel mensen de link niet leggen met de klimaatopwarming. Bij deze pandemie neemt de regering wel haar verantwoordelijkheid en beslist ze wat mag en niet mag. Wij vragen hetzelfde voor het klimaatbeleid. Als het goedkoper is om met het vliegtuig naar je buitenverblijf in Nice te vliegen dan met de trein naar Blankenberge te sporen, dan kun je niet verwachten dat iedereen spontaan de meest klimaatvriendelijke houding kiest. Je kunt dit niet overlaten aan de goodwill van burgers.

De Gheldere: Wat we nu zien, is het effect van de CO2-uitstoot in de jaren tachtig en negentig. Die vertraging van 30 à 40 jaar tussen oorzaak en gevolg maakt het bijzonder moeilijk om tijdig te reageren. Een tweede moeilijkheid is dat de klimaatverandering zichzelf kan versterken, een soort ‘vicieuze cirkel’. Daarom beseffen veel mensen nog altijd niet wat er op het spel staat als we gewoon doorgaan. Dan spreken we niet meer over een beetje erosie op het strand, maar wel over het verlies van alle kuststeden ter wereld. Dan gaat het niet meer over het verdwijnen van de skipistes in de Alpen, maar wel over het verlies van de bufferfunctie van water als de gletsjers smelten. Veel regio’s zullen onleefbaar warm worden, wat dan weer zal leiden tot conflicten over water en voedsel. Moet ik nog verder gaan?

Vanthielen: De klimaatverandering is een heel complex gegeven met veel facetten. Dat de spreekwoordelijke man met de pet dat niet goed beseft, kan ik nog begrijpen, maar niet dat de overheid en beleidsmakers daarvan wegkijken.

De Gheldere: Hoeveel wetenschappelijke studies en hoeveel klimaattoppen zijn er nog nodig om aan te tonen dat we afstevenen op een afgrond?

Van Thielen: Het is zoals met asbestvergiftiging. Tussen de blootstelling aan asbeststof en de dramatische medische gevolgen daarvan liggen vaak tientallen jaren. Wat behoort de overheid als goede huisvader te doen? Het gebruik van asbest verbieden, net zoals de overheid nu de verkoop van auto’s die rijden op fossiele brandstof zou moeten verbieden, bijvoorbeeld tegen 2030.

De Gheldere: In Zweden kan dat al niet meer vanaf 2025. De vergelijking met asbest is interessant, omdat er in het begin slechts een handvol wetenschappelijke rapporten waren over de schadelijke gevolgen van asbest, en toch hebben rechters de betrokken bedrijven in het ongelijk gesteld. Justitie loopt voor op de politiek. Hetzelfde is gebeurd met de processen tegen de tabaksfabrikanten.

U zegt eigenlijk dat het onze politici ontbreekt aan politieke moed. Beslis en de burger zal u belonen.

De Gheldere: In de Zweedse hoofdstad Stockholm is de ochtendspits met de helft verminderd door rekeningrijden. Voor de invoering was nochtans een meerderheid van de bevolking tegen het plan. Na een proefperiode van zes maanden wilde niemand nog terug naar vroeger. De Zweden ondervonden dat ze een moedige politieke beslissing nodig hadden om hun gedrag te veranderen.

Toen de Vlaamse regering hier het rekeningrijden wilde invoeren, zei de NV-A dat er geen maatschappelijk draagvlak voor was.

Vanthielen: (lacht) Je hoeft ook niet alles op voorhand aan de mensen te vragen. Is er een draagvlak om belastingen te betalen? Is er een maatschappelijk draagvlak voor een aanslag van 55 procent? We vragen toch ook niet aan burgers of de verkeerslichten moeten blijven staan?

De vorige Vlaamse minister van Milieu, Joke Schauvliege (CD&V), vond het nodig om de rechtsgang te vertragen omdat de Klimaatzaak in het Frans wordt behandeld.

Vanthielen: We waren het tweede land, na Nederland, dat een klacht indiende tegen een falende overheid, maar we hebben die koppositie al lang verloren door nodeloos gekibbel over de taalrol van de rechtszaak. De vorm was blijkbaar belangrijker dan de inhoud.

De Gheldere: Ik vond die vertragingsmanoeuvres waanzinnig. De overheid had onze voorstellen juist moeten omarmen en een pionier moeten willen zijn. Niet langer fossiele energie gebruiken levert zo veel voordelen op, dat je daartoe zou moeten beslissen zelfs zonder klimaaturgentie: je hebt minder fijn stof, beter geïsoleerde huizen, minder files enzovoorts.

Toch zal de regering vermoedelijk in beroep gaan.

Vanthielen: Daar ben ik niet zo zeker van. Gaat de federale minister van Energie, Tinne Van der Straeten van Groen, dat zomaar toestaan? Of Ecolo-minister van Klimaat Zakia Khattabi?

In Nederland ging de overheid ook in beroep.

De Gheldere: Dat zou onverantwoord zijn, want dat zorgt opnieuw voor vertraging terwijl de klok tikt. Onze strijd past in de ideologie van elke politieke partij. Elke politicus, van welke kleur ook, kan hiermee zijn voordeel doen: het is goed tegen armoede, ongelijkheid en nieuwe migratiestromen, het bevordert de innovatie en de werkgelegenheid, en ga zo maar door.

Het lijkt er sterk op dat de Vlaamse regering het eerst zal dwarsliggen. Vlaanderen loopt ook achter qua CO2-reductie in vergelijking met Brussel en Wallonië.

De Gheldere: Dat zou best kunnen. De N-VA is ook een van de felste tegenstanders van de zogenaamde koolstoftaks. Die taks op fossiele brandstoffen zoals olie en gas zal tot banenverlies leiden, zegt de partij, maar dat klopt niet. Koolstoftaks is trouwens een verkeerde term, want het gaat niet om een zuivere belasting: de opbrengst gaat niet naar de overheid maar wordt meteen herverdeeld onder de gezinnen. Er wordt veel onzin verteld over de energietransitie. De productie van zonne-energie is bijvoorbeeld niet duur, integendeel, bij elke verdubbeling van het aantal zonnepanelen daalt de prijs met 36 procent. Wat wel stijgt, is de prijs van kernenergie: van 96 dollar per MWh in 2010 tot 155 dollar per MWh in 2019.

Wat hebben de klimaatrechtszaken in Nederland, Ierland en onlangs in Frankrijk u geleerd?

De Gheldere: Dat de overheid telkens opnieuw in het zand bijt. De drie Belgische rechters zullen zich gesterkt voelen door wat er in het buitenland is gebeurd. Zij weten dat dit geen zotte claim is die plots vanuit het niets opduikt.

Minnesma: Net als de Nederlandse rechters is het tribunaal in Parijs van oordeel dat de staat te weinig doet om de klimaatdoelen te halen die hij zelf heeft vastgesteld. In 2018 en 2019 daalde de uitstoot van broeikasgassen met 0,9 procent. Om in 2050 klimaatneutraal te zijn, zou de uitstoot met 1,5 procent moeten dalen, en vanaf 2025 met 3,2 procent. De rechtbank stelde daarom vast dat de Franse staat nalatig is geweest. Daarnaast heeft de regering twee maanden de tijd gekregen om zich te beraden over nieuwe klimaatmaatregelen. Daarna zal de rechtbank oordelen of dat genoeg is. Zo niet, dan zal zij de staat opdragen aanvullende maatregelen te nemen. De rechter wees de overheid op het feit dat ze het klimaatakkoord van Parijs had ondertekend, maar dat het beleid daar niet mee spoorde. Je kunt wel een prachtig einddoel hebben, maar als je daarvoor geen duidelijk pad uittekent en geen structurele maatregelen neemt, is dat beleid ongeloofwaardig. Dan blijft het bij mooie praatjes.

Eisen jullie een dwangsom als de overheid wordt veroordeeld?

Vanthielen: Een miljoen euro per maand.

Urgenda in Nederland deed dat niet.

Minnesma: Omdat we er in Nederland nog altijd van uitgaan dat in een rechtsstaat de overheid doet wat de rechter heeft bevolen.

Vanthielen: Onze ervaring is helaas anders. Er zijn te veel voorbeelden van veroordelingen die zonder gevolg blijven. Wij vertrouwen onze regeringen op dat vlak niet zo erg.

Mevrouw Minnesma, hoe schat u de kansen in van de Belgische klimaatzaak?

Minnesma: Ik ken de rechtspraak in uw land niet zo goed, maar ik weet intussen van andere vonnissen in het buitenland dat rechters goed naar elkaar luisteren. Daarom denk ik ook dat het Franse vonnis van twee weken geleden goed is aangekomen bij de Belgische rechters. Uw land heeft het klimaatakkoord van Parijs mee ondertekend en dat is geen vodje papier.

Sommige mensen zullen u misschien naïef noemen.

De Gheldere: (schouderophalend) Misschien ben ik dat ook, want anders had ik het al lang opgegeven. (fel) Maar nee, ik ben niet naïef. We kunnen het wel. Dat hebben we trouwens al bewezen met de offshorewindenergie, daarin zijn we absolute koplopers. Ons land telt ocharme 67 kilometer kust, maar daar staan wel windmolens met 1,77 gigawatt aan vermogen. We komen daarmee op de vierde plaats op de wereldranglijst, na het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en China, maar vóór Denemarken! En straks gaan we dat vermogen nog verdubbelen. Waren de ceo’s van Deme en 3E naïef toen ze zich jaren geleden tijdens een etentje afvroegen: en als we nu eens op zee windturbines zouden bouwen? Nu exporteren wij onze technologie wereldwijd. Waarom zijn we op andere gebieden niet vroeger begonnen met de circulaire economie?

Misschien omdat er ook verliezers zullen zijn?

De Gheldere: In Antwerpen wijzen ze dan naar de grote petrochemische clusters in de haven, of in Gent naar Arcelor. Die vrees is misschien niet onterecht, maar ik denk dat er enkel jobs verloren gaan als we níét meedoen aan de klimaattransitie. In Zweden pakken ze het beter aan. Daar ontwikkelen ze een techniek om staal te maken met waterstof. Als dat lukt, zullen de Zweden straks misschien onze staalindustrie wegconcurreren.

Sommigen zeggen dat een energietransitie jaarlijks 1,5 procent van ons bruto binnenlands product zal kosten. Dan spreken we over bijna negen miljard euro.

De Gheldere: Dat is geen kostprijs, maar een investering. Het zal nog veel meer kosten als we niets doen. Bovendien creëert die transitie honderdduizenden nieuwe banen: acht miljoen gebouwen moeten een upgrade krijgen, evenveel auto’s moeten geëlektrificeerd worden, er zijn meer fietspaden nodig, we zullen andere vormen van voeding nodig hebben. De vraag is niet hoeveel banen dat zal kosten, de vraag is of we voldoende mensen zullen vinden om al die klussen te klaren. Natuurlijk zal een aantal bedrijven zich moeten heruitvinden, zoals de traditionele autofabrikanten die jarenlang gelachen hebben met Elon Musk. Intussen is het Tesla Model 3 de best verkopende auto geworden in het VK, Nederland, Noorwegen en Zwitserland. Sommige autofabrikanten zullen failliet gaan omdat ze niet genoeg inzetten op elektrische auto’s. Kijk naar wat Nokia en Blackberry overkwam. We zitten midden in een systeemverandering, maar dat is van alle tijden. Vroeger waren er duizenden mensen met als job het opvegen van paardenmest.

Vanthielen: Maar de snelheid van verandering is nu wel erg groot, Serge. Dat schrikt sommigen af.

De Gheldere: Vroeger ging het ook snel. Er bestaat een bekende dubbelfoto van Manhattan uit het begin van de twintigste eeuw. Op de foto uit 1900 zie je één Ford T-auto tussen heel veel karren met paarden. Op de foto die dertien jaar later op exact dezelfde plek werd genomen is er nog één paard te zien.

Maakt het een verschil dat Groen en Ecolo deel uitmaken van de nieuwe federale regering?

De Gheldere: De regering-De Croo is van plan om de CO2-uitstoot met 55 procent te verminderen tegen 2030. Helaas vind ik de plannen om die verscherpte Europese doelstelling te bereiken redelijk vaag.

Wat vindt u van het geklungel van de Vlaamse regering met de zonnepanelen en digitale meters?

De Gheldere: Dat is op zijn minst zeer onhandig verlopen. We hebben die digitale meters nodig en die zullen er ook wel komen, alleen wat later. Over veertig jaar zullen we hierop terugkijken als op een kleine misstap, als een verkeersdrempel die het tempo er even uit haalde. Alleen is het jammer dat nu enkele honderdduizenden gezinnen aan hun lot worden overgelaten. Wij riskeren die mensen te verliezen in onze klimaatstrijd.

Wat denkt u van het opvallende pleidooi pro kernenergie van Bill Gates?

Vanthielen: Wij vragen via een juridische weg dat onze overheden ambitieuzer worden wat de klimaatdoelstellingen betreft. We zeggen niet welke maatregelen ze daarvoor moeten nemen. Hoe ze dat aanpakken, is de verantwoordelijkheid van het parlement en de regering.

De Gheldere: Mij kan het eerlijk gezegd niet zo veel schelen of kernenergie blijft bestaan of verdwijnt. Bill Gates heeft het over een heel nieuwe generatie van kerncentrales en die is er nog lang niet. Zijn voorstel staat dan ook totaal los van de discussie in ons land over het openhouden van twee verouderde centrales. Ik ben vooral tegen fossiele energie en ik zie de problemen met kernenergie: te duur, te vervuilend en te gevaarlijk. Dat gezegd zijnde, als straks blijkt dat die nieuwe kerncentrales wel clean en veilig werken en dat dat een essentieel puzzelstukje blijft, dan zeg ik: why not?

De vzw Klimaatzaak heeft een dertigtal ambassadeurs. Daarvan zijn er ongeveer twintig witte mannen en een tiental witte vrouwen. Geen enkele allochtoon. Is de klimaatzaak een zaak van de zogenaamde witte elite?

De Gheldere: U hebt gelijk. Dat is niet zo goed. Het klimaat belangt de hele samenleving aan en dus moeten we iedereen meekrijgen.

Van Thielen: Het ambassadeurschap is spontaan gegroeid. Er was een plan om het verder uit te bouwen, maar dat is stilgevallen. Onze echte ambassadeurs zijn de 50.000 mede-eisers en daar is die diversiteit gelukkig wel aanwezig.