Het milieuschandaal over de PFOS-vervuiling door chemiebedrijf 3M zal bij de strafrechter belanden. Maar wanneer? In de VS werd een soortgelijk schandaal minnelijk geschikt voor ongeveer 753 miljoen dollar met 70.000 schadeclaims. ‘Het wordt de claim van de eeuw’, zegt advocate Isabelle Larmuseau.
De vervuiling kwam dit jaar letterlijk aan de oppervlakte tijdens werken voor de Oosterweelverbinding. 3M in Zwijndrecht produceerde tot 2002 PFOS, een forever chemical of niet-afbreekbare giftige stof. Daarmee vervuilde het chemieconcern zowel de bodem, het water als de lucht. In het bloed van omwonenden van de fabriek werden soms spectaculair hoge waarden van de toxische stof vastgesteld. De vervuiling reikt tot in Nederland.
Advocate Isabelle Larmuseau is gespecialiseerd in milieuzaken en slaagde er via de strafrechter ooit in om financiers van een vervuilend bedrijf in de buurt van Gent mee te laten opdraaien voor de verontreiniging. Voor dat precedent moest ze wel twintig jaar procederen. Intussen stelde een aantal omwonenden zich bij de onderzoeksrechter burgerlijke partij tegen 3M. Daardoor loopt een strafrechtelijk onderzoek tegen het bedrijf en zijn bedrijfsleiders.
Maakt een handvol klagers kans tegen een multinational als 3M?
Isabelle Larmuseau: De vergunningen die 3M door de jaren heen kreeg zijn onwettig, door ontoereikende effectenbeoordeling. De Vlaamse overheid kan daardoor meegesleurd worden in de strafprocedure, ook omdat ze de schade die 3M veroorzaakte verergerd heeft, door de verontreinigde grond voor Oosterweel uit te graven en niet te verwijderen. Wie, zoals 3M, afvalstoffen achterlaat is strafbaar. Maar wie, zoals de Vlaamse overheid, daarvan op de hoogte is en dat afval niet verwijdert, is ook strafbaar.
In principe moeten alle slachtoffers vergoed zijn voor een minnelijke schikking kan worden gesloten. Dat lijkt hier weinig waarschijnlijk.
De zaak lijkt feitelijk misschien complex, juridisch is ze eenvoudig. Er loopt sinds juni een onderzoek door het gespecialiseerde milieuteam van de federale gerechtelijke politie. Dat team heeft ervaring in grootschalige milieucriminaliteit, met de Fipronilzaak en de zaak rond mestfraude. De strafzaak tegen 3M zal niet beperkt blijven tot de enkelingen die nu een klacht hebben ingediend. Alle omwonenden van 3M en Oosterweel kunnen zich nog bij de procedure aansluiten. Ze kunnen zich nu al burgerlijke partij stellen, of dat kan later nog voor het onderzoeksgerecht of de strafrechter.
Ook inwoners van de stad Antwerpen kunnen zich burgerlijke partij stellen. Door de overwegende zuidwestenwind kreeg Antwerpen decennialang de schadelijke en illegale uitstoot van 3M te verwerken. Het gaat in deze zaak dus om meer dan een half miljoen potentiële eisers. Bovendien deden in september ook tientallen Nederlandse burgers aangifte van het milieumisdrijf.
3M boekte in 2020 wereldwijd 5,4 miljard dollar winst. Kan 3M de zaak afkopen met een pak miljoenen, zoals chemiebedrijf DuPont dat in de VS heeft gedaan?
Larmuseau: In principe moeten alle slachtoffers vergoed zijn voor een minnelijke schikking kan worden gesloten. Dat lijkt hier weinig waarschijnlijk. Deze strafzaak is veel afschrikwekkender dan de case in de VS waarnaar altijd wordt verwezen. Niet alleen door de potentiële massa schadeclaims, maar ook omdat boven op torenhoge saneringskosten, schadevergoedingen en geldboetes, nog celstraffen kunnen worden uitgesproken.
Wellicht zal de overheid proberen om met 3M afspraken te maken rond sanering of remediëring, zoals ze vroeger ook heeft gedaan met Umicore, maar dat staat los van de strafzaak. Als 3M wordt veroordeeld, moet het bedrijf álle PFOS en PFAS uit bodem, grond- en oppervlaktewater verwijderen, zonder enige ondergrens.
Maar elke klager, ook al zijn dat er een paar honderdduizend, zal individueel zijn of haar schade moeten bewijzen?
Larmuseau: De rechter zal voor elk individueel schadedossier moeten oordelen of de eiser schade heeft geleden en wat de aard en omvang daarvan is. De rechter kan daarbij onderscheid maken op basis van de nabijheid van 3M, de aanwezigheid van kinderen enzovoort. Voor lichamelijke schade zal een medische expertise noodzakelijk zijn. Daarnaast heb je ook de schade door waardevermindering of onverkoopbaarheid van je huis. Ook psychische schade door angst voor ziekte na blootstelling aan een toxische stof, zogenaamde ‘angstschade’, zal een belangrijke rol spelen.
Hoe begroot je angst voor eventuele toekomstige ziektes?
Larmuseau: Dat is de grote onbekende. In Nederland raakt angstschade steeds meer ingeburgerd in het aansprakelijkheidsrecht, zoals recent nog bleek uit een vonnis over blootstelling aan chroom-6. In België is angstschade al onderzocht voor asbest en vindt het ook zijn weg naar de rechtspraak. Maar angst is moeilijk in geld waardeerbaar en er zijn vandaag geen duidelijke criteria voor. Uit de 3M-zaak kan dus veel kennis worden gehaald. Die kennis zal ook van pas komen in zaken over angstschade door luchtvervuiling en klimaatverandering.
Is het mogelijk om in tuinen alle verontreinigde grond af te graven, of moet het gebied onbewoonbaar worden verklaard?
Kortom, de eisers zijn vertrokken voor een procedureslag van 20 jaar?
Larmuseau: Ik heb twintig jaar gedaan over die precedentzaak met slechts één dader en één slachtoffer. Tegen de einduitspraak in de 3M-zaak ben ik al lang met pensioen. (lacht) Toch zou het ook vlotter kunnen gaan, omdat al veel kennis voorhanden is. De illegale handelingen van 3M zijn bekend en onbetwistbaar: het bedrijf heeft jarenlang zonder vergunning PFAS de lucht in geblazen, afval op het bedrijfsterrein laten liggen, verontreinigd slib in de landbouw afgezet, de giftige stof FBSA geloosd en via lekke riolering PFOS laten wegstromen. Dat zijn stuk voor stuk illegaal achtergelaten afvalstoffen die nu integraal uit het milieu moeten worden verwijderd.
Is een betrouwbare schatting van de totale schade wel mogelijk?
Larmuseau: De procedure tegen 3M wordt hoe dan ook een miljardenzaak. Alleen al een veroordeling tot integrale verwijdering van alle achtergelaten afvalstoffen kost miljarden. Daarbovenop komen dan nog de individuele schadevergoedingen. Elk getroffen terrein moet zo goed mogelijk worden teruggeplaatst in de toestand van voor het misdrijf dat 3M pleegde. Is het mogelijk om in tuinen alle verontreinigde grond af te graven, of moet het getroffen gebied onbewoonbaar worden verklaard? Wat met de collectieve ecologische schade aan de Schelde? Wat met Vlaamse en Nederlandse bedrijven die hun activiteiten in landbouw, groenteteelt en visvangst moeten stopzetten? Er is een amper te becijferen aantal schadeposten.
Kan het hele onderzoek ook met een sisser aflopen zodat er helemaal geen strafzaak of schadevergoedingen komen?
Larmuseau: Nee, dat is ondenkbaar. Deze zaak wordt de claim van de eeuw.
Dit is het Jaaroverzicht van Knack 2021
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
