‘Opkomst en ondergang: is Europa klaar voor het oude normaal?

‘Europa moet sterk genoeg worden  om een echte bondgenoot te zijn voor zijn vrienden en een sterke kracht tegen zijn vijanden’, schrijft Sven Biscop bij de start van het nieuwe jaar. ‘Een reeks internationale gebeurtenissen doet ons vandaag beseffen dat noch onze interne eenheid, noch onze veiligheid tegenover externe bedreigingen ooit permanent verzekerd is.’

Een pas verkozen president van de Verenigde Staten die Canada, Groenland en Panama claimt, is verre van normaal. Het was het laatste dat de Europeanen verwachtten van hun machtige bondgenoot, die net geacht werd een steunpilaar van de wereldorde te zijn. Voor Vladimir Poetin zijn de uitspraken van Donald Trump wellicht een prettige afleiding van de slachting in Oekraïne. Misschien kan Trump’s gebrek aan remmingen Europa doen begrijpen dat zulke naakte hebzucht in het licht van de geschiedenis echter eerder “normaal” gedrag is voor een grootmacht.

Drieduizend jaar internationale politiek is een geschiedenis van machten die afwisselend concurreren en samenwerken, om grondstoffen, handel en invloed te verwerven. Al te vaak kozen grootmachten het pad van de rivaliteit en ultiem oorlog om hun ambities te stillen. Dat is de multipolaire strategische omgeving die Lord Palmerston in 1848 capteerde zoals enkel een staatsman dat kan: “We have no eternal allies, and we have no perpetual enemies. Our interests are eternal and perpetual, and those interests it is our duty to follow”.

Zo ging het altijd al, en zo gaat het nog steeds, maar het kan ons West-Europeanen vergeven worden (tot op zekere hoogte) dat we dat vergeten waren. Tachtig jaar vrede tussen ons, van 1945 tot 2025, is dé verwezenlijking van de Europese integratie – én een ongelofelijke historische uitzondering. Ook de zesenzeventig jaar van NAVO-bondgenootschap met de VS is historisch uitzonderlijk. Helaas bracht dat er velen toe te geloven dat de wereld rondom ons de machtspolitiek ook had opgegeven, wat natuurlijk helemaal niet zo was.

De Russische invasie van Oekraïne, nu kandidaat-lid van de EU, de afbrokkelende strategische consensus tussen de EU-lidstaten nu hun binnenlandse politiek meer en meer polariseert, en de bevreemdende uitspraken van de Amerikaanse president. Het doet ons beseffen dat noch onze interne eenheid, noch onze veiligheid tegenover externe bedreigingen ooit permanent verzekerd is. Dit is geen nieuwe wereldorde – dit is gewoon het “oude normaal” dat zich terug op onze agenda gedwongen heeft.

Historisch gezien, komen grootmachten op en gaan ze onder, komen en gaan de allianties. Dat is echter geen grond voor fatalisme. De neergang van het Romeinse Rijk duurde langer dan de hele levensduur van vele andere machten; ook de EU en de NAVO hebben nog niet afgedaan. Europa moét ook niet achteruitgaan, zeker niet in absolute termen. Dit is daarom een oproep tot actie.

Europese strategie

Eerst en vooral moet Europa eindelijk beslissen wat het is: een grootmacht op zich, een pool van de multipolaire wereld, die zijn eigen belangen verdedigt. De Europese ambitie moet meer zijn dan de trouwste bondgenoot van de VS te spelen. Alleen sterke spelers kunnen voordelige allianties aangaan, want zij zijn het waard om als bondgenoot te hebben. Zwakke spelers betalen de prijs voor hun afhankelijkheid en  eindigen als protectoraten. Trump zou zich trouwens best herinneren, van zijn eerste ambtstermijn, dat het gemakkelijker is om je vrienden af te dreigen dan je vijanden. Een sterk Europa zal niet gechanteerd worden om deals te aanvaarden die het niet wil, maar door straffe onderhandelingen tot een evenwichtige alliantie komen.

Dit vergt geen grote nieuwe strategie. De EU en de lidstaten moeten gewoon voortgaan op het pad dat ze onder de eerste Commissie von der Leyen ingeslagen zijn, maar veel verder en sneller. Vijf prioriteiten dringen zich op:

(1) De geoeconomische positie van Europa versterken door een ambitieus industriebeleid, investeringen in technologie, en “de-risking” tegenover de andere machten. (2) Europa’s kwetsbare geopolitieke positie beveiligen door de leiding te nemen en de zone rondom ons te stabiliseren, van Oekraïne, over de Kaukasus, tot het Midden-Oosten en Noord-Afrika. (3) Geoeconomie en geopolitiek combineren en een positieve aanwezigheid opbouwen in belangrijke partnerlanden, via het Global Gateway investeringsprogramma. (4) De verdediging van Europa zelf garanderen door een complete Europese pijler in de NAVO uit te bouwen en een sterke defensie-industrie in de EU. (5) Coalities sluiten met staten, democratische en andere, die willen investeren in de universele multilaterale instellingen.

Europese realpolitik

Dit komt neer op een Europese realpolitik: het besef, niet dat het doel de middelen heiligt, maar dat elk doel, hoe nobel ook, middelen vergt. Wat zo’n Europese realpolitik ons moet brengen, is de vrijheid om onze eigen keuzes te maken. Met andere woorden: strategische autonomie.

In de economische en diplomatieke sfeer, moet Europa zeker voor zichzelf beslissen, met name tegenover China. Helaas heeft de houding van China in afgelopen jaren het vertrouwen van Europa in de mogelijkheden voor echte samenwerking doen afbrokkelen. Maar Europa moet ook niet blindelings een Amerikaans beleid volgen dat het veel te confrontationeel acht.

Op defensievlak moet Europa zichzelf in staat stellen om Oekraïne te blijven steunen en op termijn in de EU op te nemen, ook als de VS zijn steun zou afbouwen of stopzetten. Europa zou geen angst moeten hebben voor een Rusland dat na het eventuele einde van de oorlog zijn leger heropbouwt. Europa’s afschrikking en defensie zouden net sterker moeten zijn door het incorporeren van Oekraïne. Rusland moet duidelijk gemaakt worden dat elke agressie, bijvoorbeeld tegen de Baltische staten, niet alleen beantwoord zal worden met een tegenaanval daar, maar ook met een onmiddellijk nieuw offensief op het Oekraïense front.

Een volledige Europese pijler in de NAVO, dat wil zeggen zelf die militaire capaciteiten verwerven die tot nu toe alleen de VS inbrengt, moet ons ultiem ook minstens een mate van garantie geven indien de VS de alliantie ooit zouden opgeven. Het doel zou moeten zijn om de NAVO voort te zetten, en de defensieplanning en commandostructuren in stand te houden, zelfs zonder de Amerikanen.

Misschien lijkt veel hiervan al te fantastisch. Maar een grootschalige oorlog op het Europese continent, of een VS-president die gebruik van militaire middelen niet uitsluit om een stuk EU-grondgebied te verwerven: dat was ook onvoorstelbaar. Misschien is de EU als geheel al te verdeeld om nog krachtig te handelen. Maar een coalitie van Europese staten, inclusief belangrijke niet-EU-landen zoals het Verenigd Koninkrijk, kan zeker optreden en een leiderschapsrol spelen, samen met de leiders van de Europese instellingen.

Ik pleit er niet voor dat Europa de solotoer opgaat. Ik dring er wel op aan dat het sterk genoeg wordt om een echte bondgenoot te zijn voor zijn vrienden en een sterke kracht tegen zijn vijanden.

Prof. Dr. Sven Biscop is verbonden aan de Universiteit Gent en het Egmont Instituut. Hij is de auteur van This is not a new world order (Borgerhoff & Lamberigts, 2024).