‘Ook liefhebbers hebben kennis: wat vertelt dat over literatuurkritiek in digitale tijden?’

‘Als boekenworm kan je niet langer alleen terecht in een fysieke boekenclub of bibliotheek, maar ook op sociale media. Maar hebben de oordelen van online critici wel evenveel waarde als die van professionele literatuurrecensenten of prestigieuze literatuurprijzen? Mijn onderzoek toont dat online boekenrecensies nagenoeg evenveel (of even weinig) aandacht besteden aan literaire criteria als prijzenjury’s’, schrijft Lore De Greve. ‘En het lezersengagement? Dat hangt af van de prijs.’ Met haar onderzoek naar literatuurkritiek behaalde ze de derde plaats in de PhD Cup van 2024.

Door de digitalisering en de opkomst van sociale media is de publieke ruimte grondig veranderd. Dat heeft ook gevolgen voor het literatuurbedrijf: Het oordeel van professionele kenners wordt uitgedaagd door een veelheid aan opinies en smaken online. Boekenwormen zijn niet langer aangewezen op een klassieke boekenclub, maar kunnen gebruik maken van een waaier aan digitale platformen. Professionele critici zien in die trend de ondergang van het betere boek, de leescultuur, of het gehele Abendland. Dit terwijl meer dan 62 procent van de Belgen aangeeft dat zij meer boeken willen lezen.

Tijdens mijn onderzoek woonde ik een debat bij over literatuurprijzen. Bij dat debat kwamen verschillende professionals aan het woord, gaande van auteurs, journalisten, een uitgever en academici. Het panel was vrijwel unaniem van mening dat het publiek niet over de nodige kennis beschikt om literaire kwaliteit te beoordelen en dus beter niet aan de besluitvorming deelneemt. Een aantal van hen vreesde dat brede publieksparticipatie zou leiden tot gemanipuleerde “populariteitspolls” en kwaliteitsverlies. Maar moet je zelf schrijver of literatuurrecensent zijn om inzicht te hebben in de esthetische literaire kwaliteiten van een literair werk, zoals een verrassend vertelperspectief, innovatieve vorm of poëtische schrijfstijl?

Leidt brede publieksparticipatie bij literatuurprijzen tot gemanipuleerde “populariteitspolls”?

In een recente studie betoogde Moritz Baßler dat sociale media de afstand tussen schrijvers, critici en het publiek verkleinen, wat leidt tot lagere literaire kwaliteit en meer politiek activisme (lees: woke). Hij verketterde vervolgens literatuurprijzen als hopeloos commercieel en oogstte met zijn polemiek zoveel aandacht dat hij inmiddels zelf jurylid van de grootste Duitstalige boekenprijs is geworden.

Liefhebbers hebben ook kennis

Voor mijn onderzoek labelde ik met behulp van text mining, een innovatieve digitale methode genaamd aspect-based sentiment analysis, bijna 300.000 tweets, Instagram berichten en juryrapporten die werden geschreven in het kader van vier literatuurprijzen. Het betreft de academische Duitstalige Georg-Büchner-Preis en Engelstalige Man Booker Prize, alsook de meer publieksgeoriënteerde Duitstalige Ingeborg-Bachmann-Preis en de Engelstalige Not the Booker Prize. Door deze gelabelde data te analyseren kon ik nagaan welke en hoe frequent literaire criteria vermeld worden.

Online critici en de prijzenjury hebben een gelijkaardige focus.

Mijn onderzoek toont dat de online critici en de professionele prijzenjury ongeveer even vaak (of even weinig) de esthetische literaire kwaliteit bespreken. Bij de online critici gaat het in maximaal 30% van het literaire discours over de esthetische eigenschappen en bij de prijzenjury is dit maximaal 32% (over alle prijzen heen). Het vooroordeel dat online critici op een fundamenteel andere manier over literaire kwaliteit spreken, klopt dus niet. Dat zowel professionele jury als online-critici vaker algemeen over het boek dan over esthetische criteria oordelen heeft uiteraard te maken met de specifieke context van literatuurprijzen. Of het publiek vaker actief op de esthetische kwaliteit van het werk ingaat, hangt ook hun participatie aangemoedigd wordt. Het onderzoek toonde wel over alle prijzen heen een toegenomen interesse in de esthetische eigenschappen doorheen de tijd.

Maar wat bepaalt precies hoe vaak ingegaan wordt op de esthetische kwaliteiten van een literair werk?

Andere taal? Andere focus!

De focus van het discours hangt enerzijds samen met de taalgemeenschap. Wat bleek: andere taal, een andere focus! Er was een aanzienlijk inhoudelijk verschil tussen de focus van de Engelstalige en Duitstalige literatuurkritiek. Bij de Duitstalige literatuurkritiek lag de nadruk meer op de esthetische en literaire kwaliteit. Die werd in maximaal 32% van de gevallen aangehaald tegenover maximaal 11% in de Engelstalige literatuurkritiek. De Engelstalige critici beperkten zich vaak tot het ritueel feliciteren van de genomineerde of bekroonde auteur of werk.  Dat het Duitstalige discours vaker actief op de esthetische kwaliteit van het werk ingaat, sluit aan bij de debatcultuur in Duitsland, waarbij het publiek actief aangemoedigd wordt om ook zelf diepgaand deel te nemen.

Je zaait wat je oogst

Naast de taalgemeenschap speelt anderzijds ook de prijs zelf een rol. Hoewel het Duitstalige discours in het algemeen meer focuste op de esthetische eigenschappen dan het Engelstalige, was er een opmerkelijk verschil in het aantal tweets en Instagram posts en in hun inhoud tussen de transparante en publieksgeoriënteerde Ingeborg-Bachmann-Preis en die over de zeer gesloten en academische Georg-Büchner-Preis.

Het opzet van de prijs signaleert of de mening van het publiek als waardevol wordt gezien.

De Ingeborg-Bachmann-Preis, de meest gemediatiseerde literatuurprijs van het Duitse taalgebied, wordt uitgereikt binnen het kader van een meerdaags literatuurfestival. Tijdens het festival lezen de auteurs hun nog ongepubliceerde tekst luidop voor in de aanwezigheid van een live publiek, waarna deze door de jury besproken worden. Het hele gebeuren wordt live uitgezonden op radio en televisie en wordt online gestreamd. De organisatie moedigt de toeschouwers ook aan om actief te tweeten en posten over de prijs. Naast de hoofdprijs is er o.a. ook een waardevolle en prestigieuze publieksprijs. De winnaar daarvan mag zich de officiële stadsauteur van Klagenfurt noemen, de geboorteplaats van schrijfster Ingeborg Bachmann naar wie de prijs vernoemd is. Het publiek wordt dus actief betrokken en het opzet van de prijs signaleert dat de mening van het publiek als waardevol wordt gezien. Dit stimuleert de discussie, wat leidt tot talrijke tweets en posts over de prijs (54.614 tweets en 1.312 posts van 2007 t.e.m. 2019), maar ook een hoger percentage aan vermeldingen van esthetische eigenschappen dan bij de Büchner-Preis.

Bij de Georg-Büchner-Preis, een zeer prestigieuze oeuvreprijs, wordt discussie niet gestimuleerd. Alles verloopt achter gesloten deuren en er is geen publieksparticipatie. Er is enkel de aankondiging van de winnaar en een lofrede over diens oeuvre. Het aantal tweets en posts is veel lager (1.191 tweets en 54 posts van 2007 t.e.m. 2017) dan bij de Bachmann-Preis. Het lagere publieksengagement vertaalt zich ook in een lager percentage aan vermeldingen van de esthetische kwaliteit van het oeuvre van de auteur; de online critici gingen hier minder diep op in. Met oog op lezersengagement en literatuurkritiek zaait een literatuurprijs wat hij oogst.

In deze tabel wordt het percentage vermeldingen van de esthetische eigenschappen van een literair werk of oeuvre per medium en annotatiemethode weergegeven. Per prijs en medium werd één jaargang manueel geannoteerd, de anderen automatisch, daarvan wordt het gemiddelde percentage weergegeven.

Geëngageerde lezer zoekt engagerende prijs

Mensen zijn het ondertussen gewoon geworden dat zij voor ongeveer alles als reviewer kunnen optreden. Maar kunst beoordelen met cijfers of sterren blijft controversieel: heiligschennis! Gekochte stemmen! Pop-polls! Toch raakt het fenomeen van online kritiek ook hier ingeburgerd. Bovendien anticipeerde mijn onderzoek wat inmiddels ook Johannes Franzen in zijn studie Wut und Wertung (2024) betoogt: Ook het professionele oordeel bevat altijd een sterke affectieve en persoonlijke component.

De kwantitatieve aanpak van Digital Humanities laat toe om in te breken in een vrij gesloten circuit, maar bij deze studie horen een aantal beperkingen. Onderzocht werd de periode 2007-2017 (2019 voor de Bachmann-Preis), het is mogelijk (en aannemelijk) dat de online kritiek sindsdien geëvolueerd is. Er is nog meer onderzoek nodig om de impact van literatuurpodcasts (zoals Wim Oosterlincks Drie boeken) en de nobilitering van genres zoals kinder- en jeugdliteratuur, van (hard) science fiction etc. te kunnen inschatten. Maar de tijd van de idiosyncratische, orakelende literatuurpaus is wellicht voorbij.

Soms wordt het gebrek aan lezersengagement opgevat als een indicatie van een gebrek aan interesse of kennis om aan het literaire debat deel te nemen. Dit blijkt echter niet te kloppen en mijn conclusie is daarom de volgende: indien we willen evolueren naar een samenleving waarbij lezers gestimuleerd worden om te lezen en zich te engageren, dan is er nood aan transparante en engagerende prijzen die de waarde van het lezersoordeel signaleren. Een lege “populariteitspoll” zal zo’n publieksgeoriënteerde literatuurprijs niet worden, een toegankelijk feest van de literatuur des te meer.  

Lore De Greve (°1996) studeerde Taal- en Letterkunde Engels-Duits aan de Universiteit Gent en Literatuurwetenschappen  aan KUL, UGent, UAntwerpen en VUB. Ze volgde ook het UGent-ereprogramma “Think & Talk”. In 2019 was ze projectmedewerker aan het ERC-project “Constructing Age for Young Readers” aan de Universiteit Antwerpen. Nadien schreef ze als doctoraatsonderzoeker haar proefschrift over de digitale analyse van professionele en online literatuurkritiek i.v.m. 4 literatuurprijzen (FWO-project, UGent) en won hiermee de derde plaats in de Vlaamse PhD Cup in 2024. (Momenteel werkt ze als beleidsmedewerker aan de Universiteit Gent.)