‘Onverwerkt verleden: laten we werk maken van eerherstel voor de slachtoffers van de heksenjacht’

‘Wordt het geen tijd voor een algemeen Vlaams politiek pardon voor vrouwenvervolgingen’, vragen Edith Cassiers, Katrien Merckx en Hanne Staes aan Vlaams minister-president Jan Jambon.

In januari verleende het Catalaanse parlement gratie aan een duizendtal mensen, voornamelijk vrouwen, die tussen de veertiende en de achttiende eeuw werden veroordeeld voor hekserij. ‘Geïnstitutionaliseerde femicide’, noemde president Pere Arangonès het toen hij bekend maakte dat zijn regering deze slachtoffers alsnog eerherstel geeft. Zo wil Catalonië fouten uit het verleden rechtzetten. Een moreel doel dat ook Duitsland, Schotland, Zwitserland en Noorwegen al nastreefden.

Maar wat met Vlaanderen? Volgens het bronnenonderzoek van Belgisch historicus en hoogleraar Jos Monballyu stierven er alleen al in graafschap Vlaanderen honderden slachtoffers op de brandstapel in de periode van 1459 tot 1684. Ten tijde van de Spaanse Nederlanden (1556-1715) behoorden de heksenvervolgingen op ons grondgebied tot de meest extreme en dodelijke heksenjachten van heel Europa. Op Wikipedia kan je onder het lemma ‘heksenlijsten Vlaanderen’ concreet de namen van de slachtoffers, de plaats van terechtstelling en het jaar van executie terugvinden. De gemeentes Nieuwpoort en Lier kozen reeds voor een rehabilitatie van de slachtoffers. Daarom, geachte minister-president Jan Jambon, waarom geen algemeen Vlaams politiek pardon?

Als Westerse wereld willen we met overtuiging een zelfbeeld van Verlichting, democratie en mensenrechten cultiveren. Maakt dat het misschien net moeilijk om met verdrongen complexen uit het verleden om te gaan? Want naast de koloniale slavenhandel en naziconcentratiekampen past ook de heksenjacht in het rijtje van georganiseerde massamoorden die politiek-economische belangen dienden. En ook hierover is bewustwording van cruciaal maatschappelijk belang. De heksenvervolging duurde maar liefst vier eeuwen lang en kostte waarschijnlijk meer dan 60.000 levens. In naam van de God van het christendom, gezegend door de priesterklasse en in opdracht van juridische ambtenaren.

Toch krijgt deze confronterende geschiedenis vandaag nog weinig aandacht. Soms wordt ze gemakshalve geminimaliseerd, weggezet als iets barbaars dat vooral uit de donkere middeleeuwen zou dateren. Nochtans kende de heksenwaan zijn hoogtepunt in de renaissance, dus op het moment dat Europa de wereld koloniseerde en het wetenschappelijke denken een hoge vlucht nam. Toen pas sloegen de heksenprocessen door in een waanzinnige epidemie van geweld. De jacht werd grootschaliger, willekeuriger en wreder: geldboetes maakten plaats voor marteltuigen om bekentenissen af te dwingen waarna het vuur of de verdrinking volgde. Zogenaamd een noodzakelijk kwaad om de Duivel uit te drijven en zieltjes te redden. Heksenprocessen moesten immers godsdienstige conformiteit verzekeren. Ook kinderen bleven niet gespaard, zeker als ze bedelden of geen ouders hadden. Pas toen geestelijken en adellieden ook op de ‘louterende’ stapel belandden, kwam er een kentering.

Gratieverlening is meer dan symboliek

In haar boek De vrouw als zondebok. Over heksen, brandstapels en onteigening (2022) legt de feministe Silvia Federici uit hoe de heksenjacht bovenal een strategie was van de heersers uit die tijd om sociale controle te krijgen, om verzet van onderuit te breken en om via het folteren en vermoorden van vrouwen van het volk onderdanige werkkrachten te maken. Dat is helaas ook vandaag nog zo: in bepaalde regio’s in India, Afrika en Latijns-Amerika neemt de heksenvervolging weer toe. Heksenvervolgingen worden als wapen ingezet in de strijd om politiek-economische belangen en eigendomsverhoudingen, om zo de weerbaarheid van lokale gemeenschappen te breken.

Het is niet toevallig dat het absolute merendeel van de slachtoffers van de historische heksenjacht vrouwen waren, meestal zeer arm, alleenstaand en ouder dan 40. Vaak waren het natuurgenezers die als vroedvrouwen hielpen bij zwangerschap en bevalling. Ze vormden een bedreiging voor het nieuwe sociale weefsel van Europa, waarin Kerk, arbeid en gezin fundamenten moesten vormen. Hongersnood, ziekte of natuurrampen leidden steeds tot het valselijk beschuldigen van zij die niet pasten in het maatschappelijke ideaalbeeld.

Net omdat de heksenjacht bovenal een sociologisch mechanisme is – iets dat je dus niet kan wegdenken als een gril van een of andere primitieve cultuur – is erkenning en sensibilisering noodzakelijk. In het belang van gendergelijkheid, tolerantie en inclusie. Opdat we leren ons niet opnieuw te laten misleiden door ‘zuiverende’ zondebokmechanismen die een verdeel-en-heers-politiek dienen.

Daarom, geachte minister-president Jambon, stellen wij de volgende maatregelen voor:

• Een bewustwordingscampagne kan beginnen bij een nationale herdenkingsdag, zoals Federici voorstelt in haar boek. Wat denkt u van 23 oktober? Op die dag werd weduwe Martha van Wetteren in 1684 in Belsele levend verbrand, als laatste zogezegde heks in Vlaanderen. Haar executie was eerder uitgesteld, zodat ze nog kon bevallen van haar kind.

• Daarnaast pleiten we voor eerherstel van de slachtoffers. Gratieverlening is een eerste stap in het herstellen van hun menselijkheid en waardigheid. Laat ons de fouten uit ons verleden erkennen en trachten te corrigeren.

• Tot slot, willen we meer kritisch bewustzijn rond de beeldvorming van heksen. Wist u dat het stereotiepe heksenbeeld – lelijke oude vrouwen die op bezemstelen uit schoorstenen vliegen, met een zwarte kat en pruttelende ketel op het vuur – terug te brengen is tot een Antwerpse prentenpublicatie van Pieter Bruegel de Oude in 1565? In de eeuwen die volgden zouden zowel Vlaamse als internationale kunstenaars die stigmatiserende visualisering gretig overnemen, zo stelt kunstwetenschapper Renilde Vervoort vast. Het hedendaagse commerciële succes van zwarte puntmutsen en haakneuzen met wratten is daarom niet zo onschuldig als het lijkt. Al toverend boven een rokende heksenketel herschrijft dit amusement een pijnlijke geschiedenis waar we nog belangrijke lessen uit te trekken hebben. Het veegt die gruwel met een vliegende kinderbezem onder de mat.

Geachte minister-president Jambon, we kijken uit naar uw antwoord.

Edith Cassiers, Katrien Merckx en Hanne Staes maken deel uit van Femina Libera, de leesgroep feminisme van De Groene Waterman. De link naar de petitie, vindt u hier. En hier meer info op Facebook en Instagram.