Oekraïense topdiplomate: ‘Denk niet dat Oekraïne ver weg ligt van Brussel, en dat de oorlog niet tot hier kan komen’

Als de Europese lidstaten niet toelaten dat Oekraïne kandidaat-EU-lid wordt, spelen ze Poetin in de kaart, waarschuwt Emine Dzjeppar, viceminister van Buitenlandse Zaken van Oekraïne.

Emine Dzejppar houdt er deze dagen een druk reisschema op na. Als Oekraïens viceminister van Buitenlandse Zaken reist ze de Europese hoofdsteden af om de lidstaten warm te maken voor Oekraïens lidmaatschap. Op vrijdag 17 juni geeft de Europese Commissie een advies over de vraag of Oekraïne kandidaat-EU-lid mag worden. Op de Europese top van 23 en 24 juni moeten de lidstaten beslissen of Oekraïne – net als Montenegro, Albanië, Noord-Macedonië, Servië en Turkije – in aanmerking komt om ooit lid te worden.

Dzjeppars familiegeschiedenis leest als een miniatuur van de recente geschiedenis van Oekraïne. Als dochter van een Krim-Tataarse familie werd ze geboren in de Russische stad Krasnodar. Op haar paspoort staat nog steeds de gerussificeerde variant ‘Dzjaparova’. Ze zag met haar eigen ogen hoe Rusland in 2014 de Krim inpalmde, waar ze toen als journaliste werkte. Een traumatiserende ervaring, vertelt ze. ‘Ik kon niet begrijpen waarom Kiev niets deed om het Russische leger te stoppen. Pas toen ik naar Kiev verhuisde, begreep ik dat Oekraïne toen gewoon geen leger hád. De regering was net verdreven, en er was alleen een dienstdoend president die niet in staat was om op te treden. De wanhoop die ik toen voelde, wil ik nooit meer ervaren.’

Ze benadrukt dat Europa zich niet veilig mag achten voor de Russische dreiging. ‘In 2008 volgde ik met verschillende jonge diplomaten uit voormalige Sovjetstaten een diplomatieke opleiding aan het Nederlandse Instituut Clingendael. Rusland had kort daarvoor Georgië aangevallen via Zuid-Ossetië. Ik sympathiseerde enorm met mijn Georgische collega’s, maar ik realiseerde me niet dat dit ooit met Oekraïne zou kunnen gebeuren. Voor mij was het een conflict dat veraf leek. Ik hoop dat Europa dezelfde fout niet maakt.’

Waarom moet de Europese Unie Oekraïne kandidaat-lidmaatschap gunnen?

Emine Dzjeppar: Omdat Oekraïne aansluiting zoekt bij Europa. Volgens de laatste peiling steunt 91 procent van de Oekraïners Europees lidmaatschap. Wij vragen geen garanties. Wij willen enkel een kans om ons te bewijzen. Om het in sporttermen te zeggen: we vragen of we mogen meetrainen met het olympische reserveteam. Als we enkele jaren met de reserven kunnen meetrainen, geeft ons dat de kans om sterker te worden en misschien ooit naar de olympische spelen te gaan. Wij eisen niet dat we sowieso ooit EU-lid worden. We beseffen dat er een lange weg ligt tussen kandidaat-lidmaatschap en EU-lidmaatschap.

Denkt u dat de lidstaten openstaan voor de Oekraïense kandidatuur?

Dzjeppar: Er zijn landen die vinden dat de EU in crisis is, en dat het nu niet het moment is om zo’n beslissing te nemen. Ik moet zeggen dat België niet bij die landen is. Ik heb het gevoel dat België ons steunt als nooit tevoren. U moet beseffen welke boodschap Europa naar Poetin stuurt als het Oekraïne níét toelaat om kandidaat-lid te worden. De Russische propaganda verspreidt sinds 2014 voortdurend het gerucht dat Europa verdeeld is en niets voorstelt. Als we niet eens de kans krijgen om ooit lid te worden, zegt de EU eigenlijk dat het bereid is om enorme misdaden te tolereren.

‘U moet beseffen welke boodschap Europa naar Poetin stuurt als het Oekraïne níét toelaat om kandidaat-lid te worden.’

Oekraïne heeft zijn hoop gevestigd op Europa. Als we niet eens kandidaat-EU-lid mogen zijn, dreigt die hoop vernietigd te worden.

Bent u niet bang dat kandidaat-lidmaatschap slechts symbolisch zal zijn?

Dzjeppar: Maar het is ook maar een symbolische boodschap! Dit is slechts stap één: de deur openen en toelaten dat Oekraïne in de wachtkamer mag zitten. We beseffen dat we ingrijpend zullen moeten hervormen om in aanmerking te komen voor EU-lidmaatschap.

Vier maanden geleden gaven Oekraïense ministers nog toe dat Oekraïne niet eens klaar was voor kandidaat-lidmaatschap. Wat is er veranderd?

Dzjeppar: We durfden toen misschien niet ambitieus genoeg te zijn. Sinds Oekraïne het associatieakkoord met de EU in 2014 tekende, hebben we altijd begrepen dat de volgende stap kandidaat-lidmaatschap zou worden. Eigenlijk zijn we hier al jaren mee bezig. Door de oorlog worden al die processen nu versneld.

Hoezo?

Dzjeppar: Vier maanden geleden had niemand gedacht dat Oekraïne meer dan 110 dagen zou weerstaan. Niemand hield het voor mogelijk dat Finland en Zweden lid van de NAVO zouden willen worden. Niemand had gedacht dat honderden grote bedrijven Rusland zouden verlaten. Niemand had gedacht dat er maar liefst zeven sanctiepakketten goedgekeurd zouden worden. De Europese Unie verandert bliksemsnel voor onze ogen. Zoals onze president Volodymyr Zelensky het mooi verwoordde: uitzonderlijke tijden vragen om uitzonderlijke beslissingen.

Ursula von der Leyen noemde Oekraïne ‘deel van de Europese familie’. Bent u tevreden met de steun die u van uw familie krijgt?

Dzjeppar: We zijn dankbaar voor de steun, maar het is natuurlijk niet genoeg. We verliezen elke dag tot honderd soldaten. Het is duidelijk dat deze oorlog zal uitbreiden als Rusland niet gestopt wordt. Er is een acuut risico dat Poetin verder zal gaan naar Georgië en Moldavië als hij klaar is met Oekraïne.

‘Er is een acuut risico dat Poetin verder zal gaan naar Georgië en Moldavië als hij klaar is met Oekraïne.’

Als Europa Poetin niet duidelijk maakt dat er gevolgen zijn voor zijn daden, zal hij dat als een teken van zwakte zien. Er is een evidente historische parallel. Toen Adolf Hitler in 1938 Oostenrijk en Sudetenland bij Duitsland deed aansluiten, bleven het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk geloven dat hij verzadigd zou raken. Poetin komt er openlijk voor uit dat hij de hele veiligheidsarchitectuur van Europa wil hertekenen. Als die agressie niet gestopt wordt, zal zijn honger alleen maar toenemen.

Vreest u niet dat de oorlog het tegenovergestelde effect zal hebben? Het kan veel Europeanen ook sterken in het idee dat Oekraïne beter een bufferstaat kan zijn.

Dzjeppar: (knikt) Dit is een examen voor Oekraïne en de Europese Unie. Europa zegt al jaren dat de rechtsstaat en democratische waarden van fundamenteel belang zijn. De vraag is dus: wat doe je als een land – Rusland – die waarden weigert te aanvaarden? Het is natuurlijk verleidelijk om van Oekraïne een grijze zone te maken, en te doen alsof Rusland niet al jarenlang een oorlog voert tegen de hele Euro-Atlantische ruimte. Wil Europa echt gechanteerd blijven worden omdat het afhankelijk is van Russische energie? (pauzeert) Ik besef maar al te goed hoe fragiel het allemaal is. Vandaag drinkt u nog een koffietje op een terras, en morgen is het oorlog. Denk niet dat Oekraïne ver weg ligt van Brussel, en dat de oorlog niet tot hier kan komen. Ja, de energieprijzen zullen een beetje hoger zijn wanneer Europa zijn afhankelijkheid van Rusland afbouwt, maar in ruil daarvoor krijg je vrijheid, onafhankelijkheid en soevereiniteit. Dat is toch waarnaar we allemaal horen te streven?

Hoe kijkt u naar de Russische intenties? Ziet u enige ruimte voor onderhandelingen?

Dzjeppar: Rusland is vandaag de slechtst mogelijke reflectie van de Sovjettraditie. Het is een politiestaat met een leider die er openlijk voor uitkomt dat hij de veiligheidsarchitectuur van Europa wil veranderen. Hij vindt dat hij het recht heeft om te beslissen hoe de buurlanden van Rusland zich moeten gedragen.

‘Zowel Oekraïne als de EU heeft een enorme fout begaan door in 2014 niet harder op te treden tegen de Russische agressie.’

Wij – zowel Oekraïne als de Europese Unie – hebben een enorme fout begaan door in 2014 niet harder op te treden tegen de Russische agressie.

Toch leek ook de Oekraïense regering verrast toen Rusland op 24 februari opnieuw aanviel.

Dzjeppar: Dat klopt niet. Verschillende agentschappen waarschuwden ons ervoor dat het zou gebeuren.

President Zelensky leek zijn eigen agentschappen nochtans niet te geloven. Hij wond zich net op over alle voorspellingen dat Rusland tot de aanval zou overgaan.

Dzjeppar: U moet begrijpen dat de gevolgen van die voorspellingen een enorme economische impact hadden. Onze economie wankelde door alle bedrijven die zich begonnen terugtrekken. President Zelensky benadrukte alleen dat we accuraat moesten zijn in onze communicatie.

Door die houding waren de meeste Oekraïners totaal verrast door de Russische aanval.

Dzjeppar: Net als veel Oekraïners heb ik er nooit aan getwijfeld dat het ooit zou gebeuren. Het was een kwestie van tijd voor Rusland ons zou aanvallen.

Kom nou. In de weken voor de oorlog waren er nauwelijks Oekraïners die geloofden dat er een grootschalige invasie op til was.

Dzjeppar: De mens is een opmerkelijk wezen. Wij leven op hoop en trekken alles in twijfel, zelfs als iets voor hun ogen gebeurt. Het probleem is dat wij altijd maar een logica zoeken achter die beslissingen. Bij Poetin heeft het geen zin om die te zoeken. Stelt u zich even voor dat u meer dan twintig jaar lang een onbeperkte macht hebt over het grootste land ter wereld en niemand u al die tijd ter discussie durft te stellen. Dan maakt niemand nog rationele beslissingen.

Vindt u de Russische burgers medeplichtig?

Dzjeppar: Ik maak geen onderscheid tussen goede Russen en slechte Russen. Ik stel vast dat het Russische systeem criminele beslissingen neemt, en het gros van de burgers in stilte toekijkt hoe die worden uitgevoerd. De peilingen in Rusland wijzen erop dat de steun voor de oorlog toeneemt.

Maar Rusland is een politiestaat, zei u daarnet. Die peilingen zeggen dus niets.

Dzjeppar: Zelfs als we weten dat de steun in die peilingen misschien overdreven is, is het toch duidelijk dat er geen tegenbeweging bestaat? Toen Oekraïne in 2004 en 2014 een autoritaire staat dreigde te worden, zijn Oekraïners massaal op straat gekomen. Het voorbije jaar hebben tienduizenden Belarussen geprobeerd om president Aleksandr Loekasjenka te verjagen, wat hen jammer genoeg niet gelukt is. Waar blijven de massa’s Russen? Ja, er zijn enkele dapperen die in de gevangenis zijn gegooid, maar dat zijn er al bij al niet veel. De verantwoordelijkheid ligt niet alleen bij Poetin, maar ook bij de Russen zelf.

Bent u teleurgesteld in de Russen?

Dzjeppar: Ik ben in shock. Onze inlichtingendiensten onderscheppen geregeld boodschappen van soldaten die door hun familie aangemoedigd worden om te verkrachten en te plunderen. Welk partnerschap kan je sluiten met een land waarin mensen zo denken?

Heeft het dan per definitie geen zin om te onderhandelen?

Dzjeppar: Het heeft momenteel geen enkele zin om met Poetin te onderhandelen.

‘Het heeft momenteel geen enkele zin om met Poetin te onderhandelen.’

Onderhandelingen kunnen enkel slagen wanneer twee beschaafde landen hun eisen op tafel leggen. Dat is niet hoe Rusland te werk gaat. De enige manier waarop we met Rusland kunnen onderhandelen, is op het slagveld.

In april sprak president Zelensky over hoe Oekraïne er na de oorlog zal uitzien. Hij suggereerde dat het waarschijnlijk een soort Israël zou worden: tot de tanden gewapend en voortdurend in conflict. Is dat het plan van de Oekraïense regering?

Dzjeppar: Het hangt af van hoe de oorlog eindigt. We zijn ervan overtuigd dat we kunnen winnen, maar we kennen de uitkomst niet. Een mogelijk scenario is dat dit een oorlog is die vele jaren zal duren. Als dat gebeurt, zullen veel Oekraïners het land verlaten omdat ze niet langer een toekomst zien. In die omstandigheden zal Oekraïne – net als Israël – onder voortdurende dreiging leven. Rusland zal altijd een fysiek voordeel hebben: meer mensen, meer soldaten, meer wapens. De enige manier om dat te compenseren is technologische vooruitgang, waardoor we betere wapens kunnen ontwikkelen.

Maar dat betekent wel dat Oekraïne niet de liberale democratie zal worden die nodig is om lid te worden van de EU.

Dzjeppar: Dat risico bestaat. Wij vechten om als staat te overleven, en het is maar de vraag of het ons zal lukken. Er zijn nog altijd duizenden Oekraïense mannen – zakenmensen, kunstenaars, chirurgen, leerkrachten – die vrijwillig in het leger dienen. Oekraïners willen niet in slavernij leven. Wij betalen de hoogst mogelijke prijs: met onze levens. Als jullie niet bereid zijn om zelf met jullie levens te betalen, moeten jullie er alles aan doen om ervoor te zorgen dat we kunnen winnen.