‘Neemt het racisme in onze maatschappij toe of neemt het af?’

‘Er zijn helaas geen mooie cijfers beschikbaar over hoe het met vooroordelen gesteld is’, schrijft professor sociale psychologie Alain Van Hiel (UGent).

Op de vraag in de titel is het moeilijk antwoorden. Hoe het sentiment tegenover migratie schommelt doorheen de tijd, wordt bevraagd in tweejaarlijkse enquêtes in representatieve steekproeven in tal van Europese landen. Maar er zijn helaas niet zo’n mooie cijfertjes beschikbaar over hoe het met vooroordelen gesteld is.

Het zou verkeerd zijn om uit cijfers over houdingen tegenover migratie iets af te leiden over vooroordelen en de discriminatie die hieruit kan voortkomen. Al sinds de jaren 1990 is om en nabij 90 procent van de inwoners van Europese landen voor beperkingen op migratie. Het zou overdreven zijn te stellen dat dit allemaal onverholen racisten zijn.

Grove vooroordelen

Omdat gestructureerd Europees cijfermateriaal ontbreekt, is het raadzaam om even naar de Verenigde Staten te kijken. Een blik op opiniepeilingen, sociologische data en sociaalpsychologisch onderzoek toont aan dat gedurende de laatste tientallen jaren raciale vooroordelen en discriminatie er afnemen.

In een klassiek geworden studie naar etnische stereotypen gepubliceerd in 1933, bleken bijna alle ondervraagde blanke studenten het volstrekt onaanvaardbaar te vinden indien een familielid met een zwarte persoon zou trouwen. Minder dan de helft zou een Afro-Amerikaan als zijn of haar buur aanvaarden. Zestig jaar later bleek dat nog slechts bij vijf procent van de studenten een probleem had met een ‘andere’ buur.

Recent bereikte me een rapport van de gemeente- en stadsmonitor over (onder andere) hoe de Vlamingen de multiculturele samenleving omarmen. Alvast in centrumsteden blijkt over de jaren heen het sentiment tegenover andere culturen de positieve richting uit te gaan.

Ideeën over biologisch determinisme, rabiate vreemdelingenhaat en segregatie lijken op de terugweg.

Heimelijke vooroordelen

Betekent dit dat vooroordelen uitgestorven zijn? Neen, er komen er andere, meer subtiele en verdoken vormen voor in de plaats. Wat dit dan net betekent, welke vormen ‘racistisch’ zijn en welke niet, daar is geen pasklaar antwoord voor, ook niet in wetenschappelijke middens. Soms is dit duidelijk, soms niet. Bijvoorbeeld, een gebrek aan sympathie en positieve gevoelens tegenover mensen van andere bevolkingsgroepen is minder erg dan die andere te haten. Dit lijkt logisch.

Soms is er echter meer voer voor discussie of iets ‘racistisch’ is. Heimelijk bevooroordeelde mensen zouden volgens bepaalde theoretici bijvoorbeeld ook culturele verschillen overschatten. Iemand die akkoord gaat met een stelling zoals ‘Er zijn grote verschillen tussen migranten en Nederlanders of Belgen met betrekking tot hun religie en religieuze gebruiken’ getuigt volgens sommige onderzoekers van heimelijk racisme. Binnen de universitaire wereld vindt niet iedereen dit een goed idee, want dergelijke verschillen zijn volgens hen dagelijkse realiteit.

Het voorbeeld van die culturele verschillen maakt duidelijk dat wat voor de ene vooroordelen zijn, dit voor een ander niet zijn.

De vraag of racisme zou toe- of afnemen of niet, is dus voor een deel naast de kwestie. Het punt is dat vooral de verschijningsvormen van vooroordelen verschuiven en dat de zachtere vormen de bovenhand krijgen op de oude, grove vormen.

Is dit een verbetering, een evolutie ten goede? Ik denk het wel.

Dagelijks worden er in onze maatschappij mensen achtergesteld. Racisme is niet absoluut of relatief. In feite is het beide van dat. Elke vorm ervan is kwetsend voor diegene die het ondergaat, maar tegelijk is er inderdaad een verschil in gradatie.

De bokshandschoen heeft stillaan afgedaan. En als iemand deze uit de kast haalt dan valt dit heel erg op en wordt er door een grote meerderheid van mensen negatief op gereageerd.

Sociale media?

Het internet lijkt dan weer een uitzondering is voor deze brede maatschappelijke evolutie. Het is een plaats waar de bokshandschoen vaak gehanteerd wordt, waar de conflictmodus tot de staat der dingen behoort. Iedereen die op een of andere manier opvalt, kan er het slachtoffer van dienst worden. Dit kan gaan van goed presterende kandidaten in quizprogramma’s tot mensen met een migratieachtergrond.

Het zou inderdaad mooi zijn indien mensen die tekst intikken op hun klavier de matigheid zouden beoefenen die ze in het dagelijks leven tonen.

Als sociaalpsycholoog verwondert het me niet dat er situaties zijn waarin mensen zich vreemder gedragen dan in andere contexten. Het toont nog maar eens aan dat als de situatie er zich toe leent, beschaving een dun laagje vernis kan blijken.

Multicultureel samenleven

Het is helemaal niet de bedoeling om vooroordelen en discriminatie te vergoelijken. Ik wil het alleen in context zetten. Een samenleving zonder vooroordelen bestaat niet, en als deze al zou bestaan, is het me niet duidelijk of dit echt wel een warmere samenleving zou zijn.

Mensen zijn nu eenmaal sociale wezens die graag in hun kuddes toeven. Het zal altijd zo zijn dat de mensen een voorkeur hebben voor hun eigen bevolkingsgroep, ten nadele van andere groepen, en dit vaak op basis van vooroordelen. Dit is een sociaalpsychologisch feit.

Discriminatie op basis van vooroordelen is kwetsend voor diegene die het ondergaat. Maar wanneer ik naar de maatschappelijke evolutie in zijn geheel kijk, ben ik geneigd te denken dat het meest negatieve punt aan vooroordelen is dat mensen die ze huldigen geneigd zijn ‘de ander’ te ontwijken. Dit geldt uiteraard voor mensen van gelijk welke bevolkingsgroep.

Een warmere samenleving kan echter enkel ontstaan als we daadwerkelijk meer met elkaar in contact komen, wanneer we niet meer zo naast elkaar leven.