Naar bed met een componist: ‘Het is heel intiem, mensen die hun slaap in jouw handen leggen’

Eerst dompelde hij Vivaldi’s Vier Jaargetijden onder in donkere elektronica, daarna componeerde hij de ideale soundtrack voor een goede nachtrust. Gisteren in uw slaapkamer, volgende week in de Antwerpse kathedraal: Sleep van Max Richter.

Op 7 september, klokslag middernacht, is het zover: dan mag u eindelijk schaamteloos in slaap vallen tijdens een klassiek concert. Tot acht uur ’s ochtends zal Max Richter (52) in de kathedraal van Antwerpen zijn modern klassieke epos Sleep integraal live brengen. Voor de gelegenheid krijgt u een veldbed toegewezen waar u zich in slaap mag laten wiegen.

Samen met de populaire Nils Frahm en de dit jaar onverwachts overleden Johann Johannsson geldt Max Richter al jaren als een van de grootmeesters van een genre dat met een containerbegrip ‘modern klassiek’ heet. Vooral jongeren bekeren zich massaal tot de kerk der verstilling. IJle piano’s, trage strijkers, een flinter electronica: de perfecte soundtrack voor wie rust en verdieping zoekt.

Hoewel Max Richter tegenwoordig moeiteloos rocktempels vult, begon hij zijn carrière redelijk traditioneel. De Duitser studeerde piano en compositie aan de universiteit van Edinburgh en werd later toegelaten tot The Royal Academy of Music in Londen, waar hij zich toespitste op het oeuvre van minimalisten als Arvo Pärt en Steve Reich. Daarna verliet hij de gebaande paden: hij ging bij The Future Sound of London spelen, een band die grossiert in ambient, dub, techno en house.

Zijn eerste soloalbum, Memoryhouse (2002), werd meteen lovend onthaald, en sindsdien brengt hij in ijltempo platen uit. Aanvankelijk verschenen die bij FatCat, een label dat vooral alternatieve rock en punk brengt. Wat op het eerste gezicht een hindernis leek – een klassiek album uitgeven op een rocklabel -, bleek een gouden zet. Jongeren die anders als de dood zijn voor ‘saaie’ klassieke muziek, krijgen plots een album op hun bord dat bewijst dat klassieke muziek best toegankelijk kan zijn, en dat hedendaagse componisten niet vies zijn van gitaren en laptops.

In 2012 brak Richter door met Recomposed: The Four Seasons. In opdracht van het überklassieke label Deutsche Grammophon herwerkte hij Vivaldi’s Vier jaargetijden. Hij gooide driekwart van het bronmateriaal weg, nam met Daniel Hope een violist in de arm die de bravoure niet schuwt, en dompelde de seizoenen onder in donkere electronica en violenloops.

Met het Sleep-project uit 2015 leverde Richter een muziekstuk af dat zelfs de meest hardnekkige slapeloosheid verjaagt. En blijkbaar is daar behoefte aan: in tijden van tanende platenverkoop verkocht Richter meer dan 100.000 exemplaren van zijn bizarre project. Ook de tickets voor het concert in de kathedraal van Antwerpen op 7 september waren in een mum van tijd uitverkocht.

Een acht uur durende compositie die onze slaap moet bespoedigen: hoe bent u op dat vermetele idee gekomen?

Max Richter: Ik merkte in mijn vriendenkring dat heel wat mensen overprikkeld zijn door de eindeloze datastroom. We worden constant gebombardeerd met informatie en vinden amper nog de tijd om ze te verwerken. Ik ben de laatste om technologische vooruitgang in de ban te slaan, maar onze schermverslaving heeft wel sociale en psychische gevolgen. Heel wat mensen kampen met een chronisch slaaptekort, ze vinden simpelweg geen rust meer in hun leven. Die wilde ik hun bieden.

De tweede reden is persoonlijker. Tijdens mijn wereldtournees streamde de productie mijn optredens live door naar het thuisfront. Mijn partner viel vaak in slaap terwijl ik aan de andere kant van de wereld stond te dirigeren. Dat zette me aan het denken over hoe muziek kan reizen én een reis kan zijn, en hoe muziek kan binnenglippen in die rare tijdzone tussen waken en slapen.

Ik heb me ook laten inspireren door de Goldbergvariaties. Daarvan wordt beweerd dat Bach ze componeerde om de slapeloosheid van graaf Hermann Carl von Keyserlingk tegen te gaan.

Voor Sleep bent u te rade gegaan bij de neuroloog David Eagleman. Heeft zijn research de compositie beïnvloed?

Richter: Het is niet de eerste keer dat David Eagleman en ik samenwerken. In 2012 heb ik de opera Sum geschreven, gebaseerd op zijn boek Sum: Forty Tales from the Afterlife. Voor Sleep heeft hij me uitgelegd hoe slaapcycli precies werken. Dat resulteerde in een paar praktische tips: vermijd hoge frequenties die het brein wekken, voeg trage herhalingen toe zodat je een wiegeffect krijgt, en houd het kalmste stuk voor de diepste slaap. Opvallend genoeg kwam dat overeen met mijn poëtische instinct en de stukken die ik al gecomponeerd had. Blijkbaar weten we allemaal van nature hoe een wiegelied hoort te klinken. Componeren voelt ook vaak aan als dromen. Hoewel het een heel technisch proces is, speelt intuïtie een heel grote rol. De essentie van creatie – iets uit niets scheppen, of bestaande informatie herschikken – komt overeen met wat we doen als we dromen: beelden dienen zich ongevraagd aan en tegelijk verwerken we de prikkels van de dag.

Wordt Sleep ook echt gebruikt als slaaptherapie?

Richter: Ik heb het nog niet op mezelf uitgeprobeerd. Ik ben dan ook het tegengestelde van een slapeloze: ik val heel makkelijk in slaap, slapen is ook een van mijn favoriete bezigheden – ik snap nooit waarom mensen het als tijdverlies omschrijven. Hoewel Sleep echt is opgevat als een soundtrack bij het slapen, heb ik gehoord dat het stuk ook populair is tijdens geboorten. Ergens kan ik me voorstellen dat een vrouw in arbeid wel wat kalmerende muziek kan gebruiken. En blijkbaar bewijst Sleep ook zijn nut in de palliatieve zorg, als achtergrond bij stervensbegeleiding.

Was het van in het begin de bedoeling om Sleep live te brengen?

Richter: Nee, helemaal niet. Het leek me technisch onhaalbaar, maar we wilden de uitdaging niet uit de weg gaan. Het blijft een huzarenstukje: er ligt een partituur van 250 bladzijden voor mijn neus. Het vergt ook veel fysieke voorbereiding. De dagen voor het optreden proberen we zo veel mogelijk te rusten. Ik pas ook mijn slaappatroon aan zodat ik zelf niet indommel en met mijn voorhoofd op de toetsen klap. Veel dichter bij topsport komt klassieke muziek niet.

De Sleep-optredens zijn altijd in een mum van tijd uitverkocht. Begrijpt u de aantrekkingskracht?

Richter: Aanvankelijk verraste het me, maar het sluit aan bij de oorsprong van de compositie. Mensen hebben blijkbaar echt behoefte aan een rustplek, een plaats waar ze zich letterlijk kunnen neervlijen. Sleep is in zekere zin een anti-performance. Normaal gezien is het bedoeling dat je concertbezoekers dwingt naar je muziek te luisteren, dat je hen bij de les houdt. Tijdens Sleep doen we net het omgekeerde: de aandacht moet verslappen, de muziek moet zo weinig mogelijk aanwezig zijn.

Vindt u dat niet griezelig, al die slapende mensen om u heen?

Richter: Het heeft iets heel intiems, mensen die en masse hun slaap in jouw handen leggen. Dat voorrecht is meestal voorbehouden aan geliefden. Op zich best vreemd: wie gedoogt er nu een spelend orkest in zijn slaapkamer? En ja, er wordt gesnurkt. Altijd. Dat beschouw ik als het beste compliment: dan doen we ons werk naar behoren.

Onlangs bracht u uw klassieker The Blue Notebooks opnieuw uit. Was het een fijn wederhoren?

Richter: The Blue Notebooks ontstond in 2003 als een reactie op de nakende invasie van Irak. De Britse premier Tony Blair en zijn kompanen hebben ons toen een oorlog in gelogen. Ik was gechoqueerd door de flagrante leugens die ze het volk vertelden, en ik zag hoe sommige media klakkeloos meeliepen in de propaganda. Plots deden de feiten er niet meer toe, de oorlogsretoriek overstemde de kritische geesten. Helaas moet ik vijftien jaar later vaststellen dat politici zich zo mogelijk nog minder van de waarheid aantrekken. Ze hoeven maar ‘Fake news!’ te roepen en hun achterban juicht. Het was dus geen nostalgische terugblik. The Blue Notebooks heeft, jammer genoeg, niets aan urgentie verloren.

On the Nature of Daylight, het beroemdste nummer van The Blue Notebooks, kreeg een videoclip met Elisabeth Moss in de hoofdrol. Hoe kon u haar strikken?

Richter: We kennen elkaar al een paar jaar en ik vind haar een van de beste actrices van het moment, niet het minst omdat ze vaak politieke klemtonen legt in haar werk. Ik ben haar heel dankbaar. De manier waarop ze de muziek gestalte geeft, is ronduit briljant.

Voor Apple mocht u ook een playlist met uw favoriete muziek samenstellen. Was het moeilijk kiezen?

Richter: Het was de makkelijkste opdracht in jaren. Een lijstje maken van je favoriete muziek, veel leuker wordt het toch niet? Ik heb het opgevat als een tijdmachine, niet alleen om terug te blikken op de prachtige muziek die in het verleden werd gemaakt, maar ook om de tijd te vertragen – geen overbodige luxe in deze hectische tijden.